ब्रह्माण्डमा पृथ्वीको उत्पत्तिपछि मात्र प्राणीको उत्पत्ति भएको हो । पृथ्वीको उत्पत्तिपछि पानीको उपस्थिति देखियो र क्रमशः प्राणीहरू देखापरेका हुन् ।

प्राणी भन्नाले आँखाले नदेखिने सूक्ष्म जीवाणुदेखि वनस्पति, जनावर र मानिसहरू हुन् । पारिस्थितिक प्रणालीमा सबै निर्जीव वस्तु र सजीव प्राणीको समान महत्त्व हुन्छ । चाहे त्यो भाइरस–ब्याक्टेरिया होस् वा वनस्पति र यसमा आश्रित जनावर, मानिसरू वा हावा, पानी, तापक्रम आदि ।

प्राणीहरू आफ्नो उत्पत्तिकालमा एक कोषीय वा त्योभन्दा पनि कम विशिष्टिकृत थिए । ती एक कोषीय जीवको कुरा गर्दा वातावरणमा आएको परिवर्तनसँगै परिस्कृत हुँदै विभिन्न खालका बोटबिरुवा, जनावर र मानिससम्म आइपुगेका हुन् ।

वैज्ञानिक दृष्टिकोणमा कुनै पनि जीवन एउटा समयसीमाभित्र उसमा  भएको ‘इनर्जी स्टेट’को एउटा  रुप मात्र हो । पृथ्वी र यसमा भएका जीवनको विकासक्रममा यतिधेरै प्राणी विविधता थपिँदै गए पनि एकआपसमा अन्तरसम्बन्ध प्रत्यक्ष वा परोक्ष रुपमा बलियो र घनिष्ट छ । कुनै पनि जीव एक्लै बाँचेको हुँदैन, ऊ अरु जीवनसँग अन्योन्याश्रित नै हुन्छ । अझ प्रत्येक जीवन कोषहरू निर्जीव वस्तुबाटै बनेको हुन्छ र मृत्युपश्चात फेरि निर्जीव वस्तुमै परिवर्तित हुन्छ ।

तर यस्ता अन्तरसम्बन्ध र प्राकृतिक प्रणालीलाई हाम्रो भौतिक विकासको तीब्र इच्छाले गर्दा समाप्त पार्न खोज्यौं । प्राकृतिक सम्पदाको अनुचित प्रयोग, वातावरणीय असन्तुलन, प्रदुषण, खानामा मिसावट, जंगली जनावरको विनाशका कारण नै आज हामी महामारीजन्य रोगहरूबाट अत्तालिएका छौं र औषधि वा खोपको याचना गरेर बसेका छौं । यसै सन्दर्भमा औषधिको गुण भएका वनस्पतिको प्रयोग बढाएर आफ्नो जीवन लम्ब्याउने प्रयत्नमा लागेका पनि छौं ।

के हुन् त वनस्पति ?

मानव सभ्यताभन्दा निकै पुराना यी वनस्पतिहरू हाम्रो जीवनकालदेखि मात्र नभई हामीभन्दा धेरै अगाडि डाइनोसरकालीन समयदेखि नै पृथ्वीका सम्पूर्ण परिवर्तनलाई नियाल्दै र भोग्दै आएका अमुक साक्षी र सम्पूर्ण प्राणीका प्राण रक्षकहरू नै हुन् । आजको मानव सभ्यता विकासक्रमको विभिन्न कालखण्डमा विभिन्न समस्याहरू भोग्दै र पार गर्दै आजको युगमा आइपुगेको हो ।

यसबीचमा उसले अनेकौं रोग, भोक, महामारी, अनिकाल लगायतका समस्यासँग जुधेको छ । ती सम्पूर्ण लडाइँको फेहरिस्त हेर्दा अधिकांश लडाइँमा वनस्पतिहरू नै एक मात्र सहारा बनेका छन् । अझ सामान्य रूपमा बुझ्दा मानिसलाई ओत लाग्ने घर, जिउ ढाक्ने कपडा र रोग लाग्दा चाहिने औषधि बनाउने सामग्रीका रुपमा वनस्पति नै काममा आएको छ ।

प्राकृतिक अन्तरसम्बन्धभित्र बोटबिरुवा सबैभन्दा विशिष्ट छन् । वनस्पति नै निर्जीव तत्वमार्फत आफू र जनावरलाई पनि जीवित राख्न सफल मानिएका प्राणी हुन् । विरुवाको प्रकृतिसँगको सबैभन्दा ठूलो अन्तरसम्बन्ध उसको आफ्नो खाना बनाउने प्रक्रिया हो, जसलाई हामी फोटोसिन्थेसिस भनेर ब्याख्या पनि गर्दछौं । हो यही बिरुवाको फोटोसिन्थेसिस मात्र त्यस्तो प्रक्रिया हो, जसले सौर्यशक्ति (सोलार इनर्जी) लाई आफ्नो खाना वा ग्लुकोज (केमिकल इनर्जी) मा परिणत गर्दछ र विरुवाबाट (जस्तै पात, फल, जराबाट) जनावरले प्राप्त गर्छन् । यिनै वनस्पति र जनावर हुँदै त्यो शक्ति खानाको रूपमा हामी मानिसले पनि प्राप्त गर्दछौं । बोटबिरुवाको यही प्रक्रिया नै पृथ्वीका सम्पूर्ण प्राणीको प्राण–वायु (अक्सिजन) बनाइदिने अपरिहार्य स्रोत पनि हो । वनस्पतिका निहित यस्ता अद्भुत एवं विभिन्न प्रकारका औषधीय तत्वहरू बनाउने प्रक्रियाबारे त हामी सधै नै खोजिरहेका हुनेछौं ।

भनिन्छ, पृथ्वीमा भएका सबै वनस्पति नै औषधीय गुणले भरिपूर्ण छन् । वनस्पति मात्र प्रकृतिका सर्वगुणसम्पन्न उपहारहरू हुन् । चाहे ती हामीले सिधै खान मिल्ने फल, फूल, पात वा जराहरू हुन् वा केही विषालु वनस्पति नै किन नहुन् । आजको औषधि विज्ञानमा हामीले सिधै खान मिल्ने वस्तुहरू त के, विषालु विरुवा समेत पनि सयौं गुणा गुणकारी र महंगा पनि साबित भइसकेका छन् ।
 
मानिसले आफूलाई सधै स्वस्थ राख्न होस् वा बिरामी पर्दा, औषधिको रुपमा विरुवाको प्रयोग सदियौंदेखि गर्दै आएका थिए र आज पनि यसमा उत्तिकै भरोशा गरिन्छ । औषधि विज्ञानको क्षेत्रले आज एक्काइसौं शताब्दीसम्म आइपुग्दा मारेको फड्कोलाई सुक्ष्म अध्ययन गर्‍यौं भने पनि स्पष्ट हुन्छ, यो हाम्रो विरुवाबाटै औषधि बनाउने आयुर्वेदिय परम्पराबाट नै शुरू भएको हो र यो विज्ञानले हामीलाई धेरै रोगहरूसँग लड्ने उपायहरू औंल्याइदिएको पनि छ । यसको अनुशरण गर्दै हामी आज पनि औषधीय गुण भएका धेरै विरुवा वा ती वनस्पतिका पात, डाठ, जरा आदिलाई विभिन्न रोग निको पार्न विभिन्न तरिकाले सेवन गर्दछौं । सम्पूर्ण विरुवा वा ती वनस्पतिका विभिन्न भागलाई थिचेर, निचोरेर, पोलेर अरु विभिन्न तत्वसँग मिसाएर प्रयोग गरिने तरिका नै हाम्रो आयुर्वेदिक पद्धति हो । यसरी विरुवाबाट निकालिने तत्वमा सयौं प्रकारका रासायनिक पदार्थ वा अणुहरू हुन्छन् । तिनीहरूको सेवनबाट हाम्रो शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीलाई बलियो बनाउन मद्दत पुग्दछ र प्रतिरक्षा प्रणाली (इम्युन सिस्टम) बलियो भएर रोग लगाउने जीवाणु (ब्याक्टेरिया, भाइरस, फङ्गस तथा अन्य विषाक्त पदार्थ) हरूलाई नष्ट गर्दछ वा तिनीहरूको फैलावट (प्रजनन्) लाई रोक्दछ । स्मरणरहोस्, हामीले आजका दिनमा सेवन गर्ने प्रायः सबै औषधि आफैं रोगसँग लड्दैनन्, तिनीहरूले हाम्रो कमजोर भएको प्रतिरक्षा प्रणालीलाई बलियो बनाएर रोगसँग लड्न सहयोग मात्र गर्दछन् ।

हामीले विरुवालाई कुटेर, पिसेर, निचोरेर, छानेर त्यसबाट औषधिजन्य तत्व प्राप्त हुन्छ तर यो तत्व प्रयोग गर्दा यसभित्र भएको कुन रसायनले हामीलाई ठीक पारिराखेको छ भन्ने जानकारी पाउँदैनौं वा जानकारी पाउन खोज्दा नै पनि निकै कठिनाइ हुन्छ । यसको कारणबारे अघि नै भनिसकियो एउटै  बिरुवामा यस्ता सयौं अणुहरू हुन्छन् ।

समृद्ध हुँदाहुँदै पनि हाम्रो पूर्वीय उपचार पद्धति यहीनेर आएर रोकियो, यसले थप खोजी गर्ने साथ पाएन । हामी यही पद्धतिलाई लामो समयसम्म प्रयोग गरिराखेका छौं तर यस पद्धतिभित्र रहेका सबै प्रकारका खुबी र रसायनको खोजीमा उन्नत र अझ वैज्ञानिक तरिकाले लाग्न सकेनौं र त्यस्तै प्रकृतिको औषधीय तत्वलाई नै खोप जस्तै प्रचार भयो । जुन ज्यादै निरीह र अपूर्ण तर्क हो । हालसम्म गुण–दोषका हिसाबले विभिन्न रासायनिक पदार्थ भएका वनस्पतिलाई नछुट्याई सोलोडोलो प्रयोग गर्दा र गराउँदा हाम्रो उपचार पद्धति विकसित दुनियाँमा पछाडि परिराखेको छ । यसरी सोलोडोलो सबै चिजलाई औषधि हो भन्दै प्रचार र बजारीकरण गर्न खोज्दा हामी तार्किक र वैज्ञानिक रूपमा झन् पछि पर्ने स्थित बन्दैछ !

आधुनिक मानिएको पश्चिमा उपचार पद्धति यसैमा टेकेर अगाडि बढ्यो, उसले ती सम्पूर्ण औषधीय तत्वलाई छुट्टाछुटै पहिल्याउन थाल्यो, प्रत्येक अणुलाई गुण र दोषका आधारमा वर्गीकरण गर्‍यो । राम्रा गुण भएका तत्वलाई विभिन्न प्रविधिको प्रयोग गर्दै विशिष्ट औषधि बनाइयो । यहीँनेर हामी सबैले बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने बोट विरुवाबाट सिधै निकालिने वस्तुमा औषधीय गुण हुन्छ, रोगहरू निको पनि हुन्छन् तर यस्ता वनस्पतिका अंग नै विशिष्टीकृत औषधि भने होइनन् । अझ ती खोप त हुँदै होइनन् । खोप सिधै बिरुवाको अंग निकालेर बनाइँदैन । बोटविरुवाको अंगबाट त औषधि वा औषधिजन्य वस्तु मात्र उत्पादन गरिन्छ ।

खोप के हो ?

आज हामी रोग लागिसकेपछिको उपचार गर्ने पद्धतिभन्दा रोग लाग्नै नदिने रोकथामको प्रविधिको प्रयोगमा आइपुगेका छौं । विज्ञानको त्यो चरणको राम्रो पाटोमध्ये एउटा खोप (भ्याक्सिन) को विकास हो । अहिले धेरै रोगहरूबाट बच्न हामीसँग धेरै खोप उपलब्ध छन् । महामारीजन्य रोग समुदायमा फैलिइसकेपछि त्यसलाई रोक्न वा उपचार गर्न ज्यादै मुस्किल पर्दछ र आर्थिक रुपमा पनि ज्यादै भारी पर्दछ । त्यसैले यस्ता रोग नियन्त्रण गर्न खोप मात्र अहिलेसम्म थाहा भएको  एउटा राम्रो उपाय हो ।

बेलायती वैज्ञानिक एडवार्ड जेनरलाई खोप विज्ञानका पिता मानिन्छ । उनले नै पहिलो पटक ‘स्मलपोक्स’ रोग विरुद्धको खोप पत्ता लगाएका थिए । सामान्यतया खोप त्यस्तो पदार्थ हो, जुन हामीलाई रोग लगाउने जीवाणु, त्यसले उत्पादन गर्ने विषाक्त, उसको शरीरको बाहिरी भागको प्रोटिन वा उसकै शरीरका यौगिकबाट नै बनाउने गरिन्छ । यस्ता वस्तुलाई केही केमिकल, तापक्रम र विकिरणको प्रयोग गरेर कमजोर पारिन्छ, जसले गर्दा तिनीहरूमा पहिलेको जस्तो रोग लगाउने वा छिटो प्रजनन हुने क्षमता हुँदैन । यसमा केही आनुवांशिक वा अन्य परिवर्तन पनि गरिन्छ । यसरी परिवर्तन गरिएका चिजहरूलाई सूइँमार्फत वा मुखबाटै शरीरमा पठाइन्छ । यसरी शरीरभित्र पठाइएका जीवाणुविरुद्ध हाम्रो शरीरको प्रतिरक्षा प्रणाली पहिले नै परिचित भएर पछि साँच्चिकै त्यही जीवाणु नै शरीरमा प्रवेश गरे पनि उसलाई परास्त गर्ने क्षमताको विकास गरिसकेको हुन्छ । त्यसैले खोप लगाउँदा हामी उक्त रोगबाट बच्न सक्दछौं । हाल खोपको प्रयोग महामारीजन्य रोगमा बढी प्रयोग गरिए पनि केही अन्य रोगहरू जस्तैः क्यान्सर, हेपाटाइटिस, निमोनिया  रुघा–खोकी लगायत धेरै दीर्घरोगमा पनि प्रयोग गरिन्छ ।

कसरी बनाइन्छ त खोप ?

१. भ्याक्सिन उत्पादन गर्दा सर्वप्रथम जुन रोगको लागि बनाइँदैछ, त्यही रोग लगाउने जीवाणुको पहिचान गरी ती जीवाणुकै ‘कल्चर’ (बढीभन्दा बढी प्रजनन) गरिन्छ ।
२. तिनीहरूको आनुवांशिक वा केमिकल परिवर्तन गरिन्छ ।
३. जनावरहरू जस्तै मुसा, खरायो, सुगुर, बाँदर जस्ता जीवमा परीक्षण गरिन्छ ।

४. सम्बन्धित देश तथा मानिसहरूको कानूनी स्वीकृति लिएर केही मानिसमा परीक्षण गरिन्छ ।

५. परीक्षण गरिएका मानिसमा पनि राम्रो नतिजा प्राप्त भएमा मात्र खोपको रूपमा विकास गरी आममानिसमा प्रयोग गरिन्छ ।

विज्ञानलाई सही तरिकाले बुझौं, बुझाऔं र पूजौं ।

विज्ञान सबै ज्ञानको सर्वश्रेष्ठ ज्ञान हो । यसले सम्पूर्ण ज्ञानलाई व्यावहारिक तवरले प्रयोगात्मक तराजुमा राखेर उत्कृष्ट ज्ञानलाई प्रविधिमा रुपान्तरण गर्दछ । यो त आम मानिसको जीवित आशा हो । विज्ञान त एउटा ‘धर्म’ हो जो, कहिल्लै मर्दै नमर्ने । विज्ञान रूपी यो धर्ममा विश्वास गर्नेहरूका लागि प्रयोगशाला ‘मन्दिर’ हुन् । त्यस्ता मन्दिरमा रातदिन खटेर विभिन्न औषधि वा खोपको आविष्कार गर्ने वैज्ञानिक नै जीवित ‘ईश्वर’ हुन् ।

आशा गरौं – ढिलोचाँडो ती ‘ईश्वर’ साक्षातरूपमा प्रकट भई  अहिलेको यो कोरोना महामारीका लागि पनि ‘अमृत तुल्य’ खोप लिएर अवश्य आउने नै छन् र करोडौं मानिसको जीवनरक्षा गर्ने नै छन् ।

जय होस् विज्ञान र जयहोस् वैज्ञानिक खोजहरूको । 

[email protected]