अर्घाखाँचीका कृष्ण भुसाल (३५) सानैमा गाईवस्तु चराउन जंगलमा जाँदा मरेका जनावरको सिनो खाने गिद्ध देखेर खुब रमाउँथे । सिनोमा लुछाचुँडी गरिरहेका गिद्धको चर्तिकला देख्दा उनको मनं फुरुङ्ग हुन्थ्यो ।

भूमिकास्थान नगरपालिका–३ धारापानी रातामाटाका भुसाल बाल्यकालदेखि नै गिद्धसँग साक्षात्कार गर्थे । सिनो खाइरहेका गिद्ध धपाउँदै कयौ पटक विद्यालय नै नगई बसेको अनुभव उनीसँग छ ।

घरदेखि केही टाढा रहेको घेराभीर पहरामा गिद्धका गुँड छन् र त्यहीँबाट यी गिद्ध सिनो खान जंगल लगायत बस्तीका वरिपरि आएका हुन् भनेर कृष्णलाई हजुरबुवाले भनेको स्मरण ताजै छ ।

कृष्णको उमेर बढदै गयो तर नेपालमा गिद्धको सख्या भने घट्दै गएको आभास हुन थाल्यो । 

विद्यालय तहको अध्ययनपछि पनि उनले उच्च शिक्षाको लागि जीव विज्ञान छाने । २०६३/६४ सालमा पाल्पाको तानसेनमा बसेर विज्ञान संकायमा अध्ययन गर्दैगर्दा पनि उनी त्यहाँ घाम ताप्न आउने गिद्धलाई बडो उत्सुकतापूर्वक अवलोकन गर्थे । एक पटक तानसेनको बतासेडाँडामै करेन्ट लागेर ३ वटा गिद्ध मरेका र १ वटा घाइते भएको थियो । उद्दार गरेको घाइते गिद्ध पनि केही समय पछाडि मर्‍यो ।

यो घटनापछि भुसालको मनमा गिद्धको अवस्था र मर्नुको कारणबारे जिज्ञासा बढ्दै गयो । प्राणीशास्त्र केन्द्रीय विभागबाट स्नातकोत्तर गरेका उनले शोध अध्ययन (पीएचडी) को लागि अर्घाखाँचीमा प्रजनन् गर्ने गिद्धलाई नै रोजे । 

उनले सोध अनुसन्धान गर्दा अनौठो तथ्य फेला पर्‍यो । नेपालमा ९ प्रजातिका हाडफोर, सेतो, डंगर, सानो खैरो, खैरो, हिमाली, राज, सुन र लामो ठुँडे गिद्ध पाइन्छ । त्यसमध्ये ६ प्रजातिले नेपालमै गुँड बनाउने रहेछन् । डंगर, सानो खैरो र सुन गिद्ध रूखमा गुँड बनाउने प्रजाति हुन् भने हिमाली, हाडफोर र सेतो गिद्धले पहरामा गुँड बनाउने गर्छन् ।

त्यहाँ भने एउटै बासस्थानमा गुँड लगायको तथ्य भेटियो । तराईमा मात्र पाइने विश्वकै दुर्लभ डंगर गिद्ध त्यहीँ घेराभीर पहरामा भेटियो ।

आफ्नै गाउँमा पाइने गिद्धको विषयमा शोध अध्ययन गरेपछि उनमा प्रश्न जन्मियो – किन नेपालमा गिद्धको संख्या तीब्र रूपमा घटिरहेको छ ? यसको संरक्षणमा के गर्न सकिन्छ ? यी प्रश्नले उनलाई संरक्षणको काममा लाग्न प्रोत्साहित गर्‍यो । 

जटायु छात्रवृत्ति प्रदान गर्ने नेपाल पन्छी संरक्षण संघका वरिष्ठ पन्छी विद् हेमसागर बराल र आनन्द चौधरी भुसालको शोध अनुसन्धानका लागि सधैं पे्ररणाको स्रोत बने । फलस्वरूप कृष्ण विगत डेढ दशकदेखि नेपालमा गिद्धको अध्ययन, अनुसन्धान र संरक्षणमा क्रियाशील छन् । उनी विद्यावारिधि (पीएचडी) गर्न जुटेका छन् ।

‘गिद्ध संरक्षणको अभियानकै शिलसिलामा ६८ जिल्लामा पुगेको छु,’ भुसाल भन्छन्, ‘गिद्धको विनाश तीब्र दरमा भइरहेको अत्यन्तै दर्दनाक अवस्थामा गिद्ध संरक्षणमा होमिएको हुँ । पछिल्लो समय आएर गिद्धको घट्नेक्रम रोकिएर पुनः बढ्ने दिशामा अगाडि बढेको छ । यसले केही आशाको सञ्चार गरेको छ ।’ 

भुसालले आगामी दिन पनि गिद्ध जस्ता दुर्लभ चराहरूको अध्ययन, अनुसन्धान र संरक्षणमै बिताउने योजना बनाएका छन् । उनले विश्वका विभिन्न ९ वटा देशहरू भ्रमण गरिसकेका छन् ।

उनी गिद्ध संरक्षणमा काम गर्ने संस्था नेपाल पंक्षी संरक्षण संघमा आबद्ध भएर काम गर्दै आएका छन् । ‘अहिले केही समय यसबाट बाहिर रहेर विद्यावारिधितर्फ जोड दिएको छु । यो अध्ययन पूरा गरेपछि फेरि नेपालमा दुर्लभ पंक्षी संरक्षणको कार्यमा निरन्तर जोडिरहने छु,’ उनले भने ।

नेपालमा गाईवस्तुको उपचारमा प्रयोग गरिने ‘डाइक्लोफेनेकर’ औषधि प्रयोग गरिएको सिनो खाएका गिद्धहरू मर्ने गरको तथ्य फेला पर्‍यो । घरमा पालिने गाईवस्तु सुन्निएको र दुखेको निको पार्न ‘डाइक्लोफेनेकर’ प्रयोग गरिन्थ्यो । ‘डाइक्लोफेनेकर’ औषधि खुवाइएको पशुको सिनो खाँदा गिद्धको मिर्गौलामा असर गर्ने र सिनो खाएको ४८ घण्टामा गिद्धको मृत्यु हुने गरेको पुष्टि भयो । 

त्यसपछि सन् २००६ बाट सरकारले ‘डाइक्लोफेनेकर’ औषधि आयातमा पूर्ण नियन्त्रण गर्‍यो । ‘डाइक्लोफेनेकर’ औषधिको सट्टा गिद्ध, अरु चराचुरूङ्गी र वन्यजन्तुमा असर नगर्ने ‘मेलोक्सिक्याम’ औषधिको उत्पादन र बिक्री वितरण शुरू गरिएको छ । 

संरक्षणकर्मीको अध्ययन अनुसन्धानपछि सरकारले पनि लोप हुने अवस्थामा पुगेको गिद्धहरूको संरक्षणमा ध्यान दिएको छ । सन् २००६ मा पहिलो पटक पूर्वी गिद्ध संरक्षण गर्न नवलपरासीको कावासोतीको पिठौलीमा पहिलो जटायु रेस्टुरेन्ट सञ्चालन गरियो । जुन स्थानीय प्रयासबाट सञ्चालित पहिलो रेस्टुरेन्ट थियो ।

सन् २००८ मा रूपन्देहीको गैडहवा, दाङ र कैलालीमा पनि एकसाथ जटायु रेस्टुरेन्ट सञ्चालमा ल्याइयो । सन् २०१० मा पोखराको घाचक र सन् २०१३ मा सुनसरीको कोशीटापु वन्यजन्तु आरक्षमा पनि जटायु रेस्टुरेन्ट सञ्चालन गरिएको छ । 

गिद्ध र मानव जीवन अन्तरसम्बन्धित भएकाले संरक्षण क्षेत्रमै लागेको भुसाल बताउँछन् । जटायु रेस्टुरेन्टमा गौरक्षा केन्द्रहरू छन् । त्यसमा बृद्ध, असक्त र दूध नदिने गाईवस्तुहरू किसानबाट संकलन गरी पालनपोषण गरिन्छ । तिनीहरूको प्राकृतिक मृत्युपश्चात निश्चित स्थानमा गिद्धहरूको आहाराका लागि राखिन्छ र गिद्धहरू आएर सिनो खान्छन् ।
 
‘अहिले जटायु रेस्टुरेन्टले गिद्धको संरक्षणसँगै पर्यटकले गिद्धको आनीबानी हेर्न, अवलोकन गर्न र अति सकंटको अवस्थामा रहेका गिद्धहरूका विभिन्न प्रजाति र क्रियाकलापलाई नजिकबाट विद्यार्थीले अध्ययन गर्दै मनोरञ्जन पनि लिन सक्दछन्,’ भुसाल भन्छन्, ‘नेपालमा सन् २००१ देखि २०१२ सम्म ९१ प्रतिशतसम्म गिद्धको संख्या घट्यो । संरक्षणको प्रयास थालेपछि सन् २०१२ देखि २०१८ सम्म गिद्ध मर्नेक्रम रोकियो । अहिले गिद्धको संख्या बढ्दै गएको छ ।’ 

सामुदायिक बासस्थान, जटायु रेस्टुरेन्ट र ‘डाइक्लोफेनेकर’ औषधिको प्रतिबन्धले नेपालमा गिद्धको संख्या बढ्दै गएको देखिएको भुसालले बताए ।

सन् १९८० मा नेपालमा १० लाखदेखि १६ लाखको संख्यामा रहेका गिद्ध हाल जम्मा २० हजारको संख्या झरेको गिद्ध सरक्षण अभियान्ता भुसालले बताए । ‘राज्यले पनि गिद्ध संरक्षणका लागि कार्ययोजना बनाएको छ’ उनले भने, ‘अब गिद्ध संरक्षणका लागि प्रकृतिको विनाशलाई रोक्नुपर्छ । प्रकृतिको कुचीकार गिद्धको संरक्षणमा लाग्नुपर्छ ।’ 

पर्यावरणलाई सन्तुलन र गतिशीलता राख्नलाई गिद्ध अनिवार्य हुने उनले बताए । ‘गिद्धको अभाव भएमा सिनो प्रकृतिमै सड्छ । जसमा भुस्याहा कुकुर, स्याल, मुसा र भिंगाको संख्यामा वृद्धि हुन्छ । जसको कारण मानिसमा रेबिज, प्लेग हैजा, आउ, झाडापखाला जस्ता सरुवा रोगहरू फैलिन सक्छन्,’ उनले भने । गिद्धको पर्यावरणीयसँगै धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व पनि रहेकाले संरक्षणमा सबै लाग्नुपर्ने कृष्ण बताउँछन् ।