कोरोना महामारीको असर अहिले हामी सबै मनुष्य जातिमा परिरहेको छ । यसबारे धेरै कुरा लेखिइरहेका छन् र लेखिइरहनेछन् ।

अहिले महामारीको एउटा अभिन्न अंग बनेको छ – स्यानिटाइजर । विसंक्रमण अर्थात् स्यानिटाइज ।

खासमा पहिला ‘स्यानिटाइज’ थिएन वा गरिँदैनथ्यो भनियो भने मूर्खता हुनजान्छ । परापूर्वकालमा पनि स्यानिटाइजरको प्रयोग हुने गर्थ्यो तर अहिलेजस्तो कृत्रिम होइन, प्राकृतिक हुन्थ्यो । त्यसको उल्लेख आयुर्वेद संहिताहरूमा पाइन्छ ।

कोरोना महामारीभन्दा पहिला स्यानिटाइज सीमित थियो अर्थात् हस्पिटलमा प्रयोग गरिन्थ्यो भने अन्य ठाउँमा प्रायः गरिँदैनथ्यो । अहिले व्यापक प्रचलनमा छ यद्यपि त्यसले शरीरमा पार्ने असरबारे बिस्तारै विद्वानहरूले भन्दै जालान् ।

आज हामीले कोरोना संक्रमणपछि वा अन्य समयमा घरकोठामा प्राकृतिक रूपमा संक्रमण हुन नदिन वा संक्रमणपश्चात थप फैलन नदिन के गर्न सक्छौं ? यसबारे आयुर्वेदमा के वर्णन गरिएको छ ? यसबारे केही कुरा बताउने प्रयास गर्नेछु ।

अब हामीले यसलाई अपनाउनुको विकल्प छैन किनकि अहिले विभिन्न अध्ययन र आँकडा हेर्दा कोरोना महामारी कुनै न कुनै रूपमा हामीमाझ केही समय रहनेछ भन्ने सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । यसबीचमा हामीले आफूलाई स्वस्थ राख्न स्वस्थ दिनचर्या, सात्विक भोजन, योग–प्राणायाम जस्ता हाम्रा पूर्वीय दर्शन र विश्वकै प्राचीन चिकित्सा आयुर्वेद पद्धतिको उपचारबारे पनि धेरथोर अनुभव गरिरहेकै छौं । कसैले स्वीकार गरे पनि, नगरे पनि स्वस्थ जीवनशैली र सही आयुर्वेदको प्रयोग विना कुनै पनि रोगबाट निवृत्त हुन सकिँदैन, जुन तथ्य पुष्टि हुँदै गइरहेको छ भने विज्ञानले बिस्तारै पुष्टि गर्दै जानेछ । 

बुद्विमानी के हुन्छ भने विज्ञानले पुष्टि गरेपछि मात्रै मान्छु, नभए मान्दिनँ भनेर हुँदैन किनकि आजसम्म आयुर्वेद ग्रन्थहरू/संहिताहरू विभिन्न कालखण्डमा अनुसन्धान हुँदै आएका हुन् र अहिले पनि हुँदैछन् तर गलत सावित भएका छैनन्/हुने छैनन् किनकि ती कुराहरू हामी मनुष्य जाति र सम्पूर्ण  प्राणी जातिको स्वास्थ्यको रक्षा गर्न रोगी प्राणीलाई रोगबाट मुक्त गराउन सृष्टि उत्पत्तिसँगै ब्रह्माजीले १ हजार अध्याय र १ लाख श्लोकमा त्रिसूत्रात्मक आयुर्वेदको स्मरण गरी ऋषिमुनिबाट क्रमशः हामीमाझ आएको हो ।

अब आजको विषयतर्फ लागौं –

हवन – यज्ञ धेरै व्यापक विषय हो भन्ने कुरा अथर्ववेदको यो श्लोकबाट पनि पुष्टि हुन्छ – 

अयं यज्ञो विश्वस्य भुवनस्य नाभिः।
– अथर्ववेद ९.१५.१४
यज्ञ नै समस्त विश्व–ब्रह्माण्डको मूल केन्द्र हो ।

यसबारे विस्तृत वर्णन यसैसम्बन्धी विद्वानले गर्नुहोला । आजको हाम्रो विषय धूपन हो, यद्यपि यसबारे जान्नुभन्दा पहिला यज्ञ र हवनबारे थोरै कुरा गरौं । यज्ञ कुनै पनि मनोकामना पूर्ति गर्न वा कुनै खास उद्देश्यले देवता विशेषलाई दिइने आहुति हो । यसमा देवता, आहुति, वेद मन्त्र, ऋत्विक, दक्षिणा आदि अनिवार्य गरिएको हुन्छ । यज्ञको उद्देश्य र प्रकृतिअनुसार ब्राह्मण, यज्ञकुण्ड, त्यसमा प्रयोग गरिने मन्त्र जस्ता कुराको निश्चित परिमाण फरक–फरक हुने गर्छ ।

हवन भनेको यज्ञको एउटा सानो अंश हो । कुनै पनि पूजा, जप, व्रत आदि कार्यपछि निश्चित संख्यामा अग्निमा आहुति दिइन्छ, त्यसैलाई हवन भनिन्छ । 

आज हामीले चर्चा गर्न खोजेको विषय धूपन हो । कोठा/घर आदि आफ्नो वरपरको वातावरण विसंक्रमण गर्न धूपन धेरै सजिलो, कम समय र थोरै खर्चमा कोरोनाकालमा स्वस्थ रहन गर्न सकिने महत्त्वपूर्ण कार्य हो ।

सामग्री र प्रयोग गर्ने तरिका –

दाउरा (सकेसम्म आँप, पलास आदि), कपुर, सर्स्यू, ल्वाङ, तिल, गुग्गुल धुप, उशिर, तेजपत्र, असुरोको पात, अर्जुन, जेठीमधु, चन्दन, बेसार, सुकमेल, गुड, किसमिस आदि द्रव्य लिने र घ्यूमा मिसाएर धुवाँरहित आगो बनाउने र त्यसमा थोरैथोरै राख्ने । यसमा सामग्री जे–जे उपलब्ध हुन्छन्, तिनीहरू मात्रै राखेर पनि गर्न सकिन्छ ।

यसो गर्दा जुन ठाउँमा धूपन गरिन्छ, त्यहाँ विषाणु, सर्प, किराहरू आउँदैनन् भनेर उल्लेख गरिएको छ ।

... धूपो वासगृहे हन्ति विषं स्थावरजङ्गमम् ।
न किटाः सविषास्तत्र नोन्दुरा न सरीसृपाः।।
अ.स. ८/११६–१८

त्यसैगरी ज्वरोको प्रकरणमा ज्वरो हटाउन वा ज्वरोपछि अन्यमा संक्रमण नहोस् र वरिपरिका जीवाणुहरू नष्ट होउन् भनि आचार्य चक्रदत्तले उल्लेख गर्नुभएका केही उदाहरण –

अष्टाङ्ग धूपः

पलंकषा निम्बपत्रं वचा कुष्ठं हरीतकी ।
सयवाः सर्षपाः सर्पिर्धूपनं ज्वरनाशनम् ।।

गुग्गुल, निमको पात, बोझो, कूष्ठ, हर्रो, जौ, सर्स्यू, घ्यू सबैलाई बराबर मिसाएर ज्वरो आएको व्यक्ति बसेको स्थानमा धूवाँरहित अग्निमा जलाउने ।

अपराजित धूपः

गुग्गुल, गन्धतृण, बोझो, सर्स्यू, निमको पात, आँकको पात, अगुरु, देवदारू र घ्यूको मिश्रण ।

यसरी धूपन गर्दा आफूले जानेको मन्त्रको साथमा पनि गर्न सकिन्छ, त्यसो गर्दा त्यसको प्रभाव अझ धेरै हुन जान्छ/प्रभावकारी हुन्छ ।

केही वैज्ञानिक तथ्य पनि हेरौं –

नेसनल बोटनिकल रिसर्च इन्स्टिच्युट लखनउमा गरिएको परीक्षणमा हवन गर्दा त्यसमा प्रयोग गरिने सामग्रीको गुडले वरिपरिको हावामा रहेका किटाणुहरू मर्छन् भनेर उल्लेख गरिएको छ ।

डा. एम त्रिल्टले गरेको एउटा शोधमा हवन गर्दा  किसमिसको प्रयोग गर्नाले हावामा रहेका टाइफाइड फैलाउन सक्ने कीटाणु ३० मिनेटमा खत्तम हुन्छन् भनि उल्लेख छ ।

फ्रेन्च वैज्ञानिक तिल्वेर्टले आफ्नो शोधमा हवनमा गुडको प्रयोग गर्नाले हावा स्वच्छ हुन्छ साथै मिजल्स जस्ता घातक बिमारी फैलाउने ब्याक्टेरिया मर्छन् भनि उल्लेख गरेका छन् । (यी तथ्यहरू इन्डियन जर्नलबाट लिइएको हो ।)

एमडी (मेडिसिन) डा. कुन्दन लालले आफ्नो खोजमा हवनमा जम्मा १ किलो आँपको दाउरा बाल्नाले त्यसको धूँवा हावामा मिलेपछि ९४ प्रतिशत कीटाणु मर्नुका साथै २४ घण्टासम्म ९६% व्याक्टेरियामुक्त वातावरण हुन्छ भनी उल्लेख गरेका छन् । अब नगर्ने त धूपन !?