नेपाली साहित्यको क्षेत्रमा चिरपरिचित नाम हो गोपी मैनाली । कुशल प्रशासक मात्र नभई सिद्धहस्त लेखक तथा साहित्यकारमा पनि पर्छन् उनी ।

उनको नाम संवत् पचासको दशकदेखि नै सुन्दै आएको हुँ मैले । गोरखापत्र र मधुपर्कहरूमा बरोबर पढिँदै आएका मैनालीका लेख–रचना गोरखापत्रको लेख–रचना शाखामा हुँदा छापेको छु आफैंले पनि । सम्पादकीय भूमिका रहँदा पनि छापिए जस्ता लाग्छन् केही ।  

पेशाले कर्मचारी भए पनि रुचि भने लेखन तथा साहित्य नै हो गोपीजीको । निजामती प्रशासनको उच्च तहबाट अवकाश लिएका गोपीजी लेखन क्षेत्रमा भने अहिले पनि उत्तिकै सक्रिय देखिन्छन् ।

यसअघि नै विभिन्न विषयमा पौने दर्जन हाराहारी कृति प्रकाशित गराइसकेका गोपीजीका ‘घाउ आफैंलाई दुख्छ’ शीर्षकको निबन्ध संग्रह यसै वर्ष प्रकाशनमा आएको छ ।

सन्तोषी माता सञ्चार प्रालिले प्रकाशित गरेको पुस्तकमा ३० वटा निबन्ध समावेश छन् । 

निबन्धहरू जति छन्, सबै उम्दा छन् अनि छन् दार्शनिक चिन्तनले ओतप्रोत उत्तिकै । त्यसमा पनि विशेषगरी भन्नुपर्दा ‘आफ्नै कथा विशेष हुन्छ’, ‘अक्षर र म’, ‘आन्दोलित मन र प्रजातन्त्र’, ‘विचरा निजामती’, ‘घाउ आफैंलाई दुख्छ’, ‘पीडा तर प्राप्तिको’, ‘सत्ता थरीथरीका’, ‘पश्चात्ताप’, ‘बाइसौं शताब्दीका मान्छे’ र ‘बिदाइ’ शीर्षकका निबन्ध बढी उम्दा लागे मलाई । 

निबन्धहरूमा वर्तमान राजनीति र त्यसले डोर्‍याएको समाज तथा संस्कृति र प्रशासनिक क्षेत्रका विद्रूप राम्रैसँग केलाएका छन् लेखकले । सामाजिक स्वरूप जति नै विदू्रप भए पनि लेखक तथा साहित्यकारले देखेको कुरा भन्नैपर्छ भन्ने सन्देश प्रवाह गर्ने काम प्रशस्तै भएका छन् पुस्तकमा । यसमा लेखक आशावादी छन् र जस्तोसुकै अवस्थामा पनि आशा छाड्नुहुन्न भन्ने सन्देश दिने काम गरेका छन् उनले । 

शुरूकै निबन्धमा उनले भनेका छन्, ‘आशाले अव्यक्त उत्साह थप्छ र व्यक्ति त्यही उत्साहमा हिँडिरहेको हुन्छ । जीवनमा शक्ति दिन्छ र त्यही शक्ति यात्राका बाटा बन्ने गर्छन् र त्यही बाटो जीवनरूपी गाडी बन्छ ।’

यस निबन्धमा आशालाई जीवनरूपी गाडी भनेका मात्र छैनन्, उनले त्यसको आधारमा लिएका छन् सपनालाई । जीवनमा त्यही मानिस अगाडि बढ्न सक्छ, जसले सपना देखेको छ, देख्न सकेको छ । भलै सपना सबै पूरा होलान्, नहोलान् तर जीवनलाई अघि बढाउने हो भने देख्नैपर्छ, देखेको हुनैपर्छ सपना । 

समाजमा प्रश्न छ, संस्कारमा प्रश्न छ, संस्कृतिमा प्रश्न छ, नीतिमा प्रश्न छ, नेतामा प्रश्न छ, नैतिकतामा प्रश्न छ । कहाँ छ्रैन प्रश्न ? केमा छैन प्रश्न ? सर्वत्र प्रश्न, प्रश्नैप्रश्न । प्रश्नैप्रश्नको घेरामा उभिएको छ सुमेरु पर्वत बनेर सिंगो वर्तमान । ‘अक्षर र म’ शीर्षकको निबन्धमा यी र अन्य यस्तैयस्तै यावत प्रश्नलाई खैंचेर उत्तर खोज्ने प्रयास गरेका छन् लेखकले । 

यसको अर्थ यो होइन कि सबैका उत्तर भेटिन्छन् नै । कति भेटिएलान् कति नभेटिएलान् । हुनसक्छ प्रश्नबाटै भाग्ने पनि होलान् कति । तथापि प्रश्न प्रश्नै हो, जो सदा प्रश्नहरूकै घेरामा रहन्छ, रहेको छ भन्ने केन्द्रीय विषय होे यस निबन्धको ।  

भनिन्छ राजनीति नै मूल नीति हो । राजनीति बिग्रे सबै बिग्रन्छ, सप्रे सबै सप्रन्छ । आज समाजमा जति पनि विकृति र विसंगतिका पहाड खडा भएका छन्, सबै राजनीतिमा आएको विचलन वा दूषित राजनीतिकै प्रभाव हो भन्नेमा सायदै विमति होला कसैको । 

नेताहरूका बोली एउटा हुन्छ, व्यवहार अर्कै । सत्य कुरा सत्य नै हुनुपर्ने हो तर राजनीतिक दल र तिनका नेताहरूका लागि सत्य पनि अलग–अलग हुने गरेको छ वा सत्यले पनि अलग–अलग बनिदिनुपरेको छ । उनीहरूलाई सत्तामा हुँदा जुन कुरा सत्य लागेको हुन्छ, सत्ताको ढोकाबाट निस्कना साथ त्यही कुरा ठीक विपरीत हुन पुग्छ, पुग्दै आएको छ । यिनै कुराहरू केन्द्रीय विषय बनेर रहेका छन् ‘आन्दोलित मन र प्रजातन्त्र’ शीर्षकको निबन्धमा ।  

‘घाउ आफैंलाई दुख्छ’ शीर्षकको निबन्धलाई मेरुदण्डको रूपमा लिन सकिन्छ पुस्तकको, जसको स्थान पनि मध्यभागतिर नै रहेको छ र त्यस्तै किसिमका दृष्टिगोचर हुन्छन् विषयवस्तु पनि ।

सम्भवतः पुस्तकको शीर्षक यसैबाट तानिनुको आशय पनि यही नै हुनुपर्छ । सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो दुःख आफ्नै ठूलो हुन्छ र भोग्नु पनि उसैले पर्छ, जसलाई घाउ लागेको छ । अरूले गर्ने भनेको कम गर्नेसम्मको प्रयास हो, कम गर्ने होइन ।

दुःख देखाउँदैमा र दयाको पात्र हुँदैमा दुःख कम हुने होइन र दुःखमाथि विजय पाइने पनि होइन । यद्यपि दुःखले सहारा खोज्छ, जुन आँखा र अनुहारबाट पोखिएको हुन्छ । तथापि यथार्थ के हो भने दुःख निवारणका लागि दयाको भीख माग्नु भनेको दुःखमाथि विजय पाउनु होइन, अपितु पराजित हुन हो । त्यसैले दुःख देखाएर दयाको भीख माग्नुभन्दा त्यसको सामना गर्नु नै बुद्धिमानी हुन्छ भन्ने कुरालाई निकै सटीक ढंगले केलाइएको छ यस निबन्धमा ।    

जीवनलाई यात्रासँग तुलना गर्दै जीवन टुंगिएपछि यात्रा पनि टुंगिन्छ भन्ने आशय व्यक्त भएका छन् ‘जीवनयात्रा’ शीर्षकको निबन्धमा । यसमा भने अलिकति विमति जनाउने धृष्टता गर्न मन लागेको छ मलाई । रूपमा त्यही हो, जीवन सकिएपछि यात्रा पनि सकिन्छ र यात्रा सकिएपछि दुःख पनि सकिएको मान्नुपर्ने हुन्छ तर सारमा जीवन सकिँदैमा यात्रा सकिन्छ नै भन्ने हुँदैन । ऊर्जा कहिले पनि निरपेक्ष हुँदैन । अन्यथा अस्वीकार गर्नुपर्ने हुन्छ उसको नवीकरणीय पद्धतिलाई नै ।  त्यस्तै हो जीवन पनि । त्यसैले जीवन टुंगिन्छ तर यात्रा सकिँदैन । जरुरै एउटा अध्याय पूरा भएको हुन्छ तर त्यो पूरा हुन भ्याएको हुन्न अर्को अध्याय शुरू भइसकेको हुन्छ त्यसैको । यस अर्थमा भने लेखकबाट रूपकै अर्थमा लिन खोजिएको अनुमान लगाउनुपर्ने हुन्छ ।  

जे होस् सबै निबन्ध दार्शनिक चेतले आप्लावित छन् । विषयवस्तु खँदिला छन्, सामान्य विषयलाई खँदिला तरिकाले प्रस्तुत गर्ने प्रयास भएका छन् । शैली तिलस्मी छ, जादूमयी छ । हरेक प्रसङ्ग एकपछि अर्को तैलधारावत तानिएका छन् र पुस्तक तानी नै रहन्छन् नसकिँदासम्म नै । हो, क्लिस्ट छन्, कठिन छन् कतिपय शब्द । राम्रै स्थान पाएका छन् अंग्रेजी शब्दले पनि । कठिन शब्दका सट्टा अरू नै कुनै सरल शब्द राखिएका भए हुन्थ्यो भन्ने पनि लाग्न सक्छ कतिलाई ।

झट्ट हेर्दा लाग्ने त्यही नै हो तर के बिर्सन हुन्न भने प्रसङ्ग अनुसार जुन शब्द चयन गर्दा बढी मिठास मिल्छ, लेखकले त्यस्तै शब्द प्रयोग गरेका हुन्छन् । यहाँका क्लिस्ट शब्दलाई पनि यसै अर्थमा लिनुपर्ने हुन्छ । जे होस् पुस्तक अब्बल छ, शैली अनुकरणीय । लेखकबाट थप कृतिको आशा राख्दै अहिलेलाई बिट मार्न चाहन्छु ।