कञ्चनपुरस्थित महेन्द्रनगर बजारको सञ्चार चोकमा एउटा चिया पसल छ । चिया पारखी र स्थानीय गन्यमान्य मानिस जम्मा हुने प्रख्यात स्थान हो त्यो चिया पसल । जसका सञ्चालन हुन मदन चन्द । उनको  परिचय त्यत्तिमै सीमित छैन । दिनदुःखी र कोही नहुनेका साहारा पनि हुन् उनी । र, पशुचौपायाका लागि अन्नदाता । । उनको दैनिकी प्रायः चिया पसलमै बित्छ । उनले पसलको एक छेउमा सहयोगका लागि आर्थिक सङ्कलन बक्स राखेका छन् । जहाँ उनी बिहानको पहिलो बोनी (पहिलो बिक्री)बाट आएको रकम राख्ने गर्छन् । ‘सानो डब्बामा सहयोग रकम जम्मा गर्ने गरेको थिएँ । राजेन्द्र शाह सरले मलाई आर्थिक सङ्कलन बक्स सहयोग गर्नुभयो । अहिले मैले आफूले सकेको रकम राख्ने गरेको छु । पसलमा आउने ग्राहकहरूले पनि स्वइच्छाले रकम राख्ने गर्नुभएको छ,’ मदनले भने । 

उनका साथीहरूले अभियानको नामकरण गरिदिएका छन् । उनले पसलमा राखेको दानपत्रमा ‘मदन अभियान’ लेखिएको छ । ‘साथीहरूको जिद्दीले यो नाम लेखिएको हो । यसमा समाजसेवीहरूले जन्मदिन लगायतका विशेष समयमा सहयोग गर्दै आउनु भएको छ । यही सहयोगबाट मैले पशुहरूलाई आहारा र अन्य असहायलाई सहयोग गर्दै आइरहेको छु,’ उनी भन्छन् ।

अभियानमार्फत मदनले थुप्रै क्यान्सरपीडित, भूकम्पपीडित र आगलागीपीडितलाई सहयोग गरेका छन् । उनको चिया पसलमा चलचित्र अभिनेता राजेश हमाल, हाँस्यकलाकार धुर्मुस–सुन्तली (सीताराम कट्टेल र कुञ्जना घिमिरे) राष्ट्रिय आविष्कार केन्द्र प्रमुख महावीर पुन लगायतका व्यक्ति पुगिसकेका छन् ।

उनको पसलमा चिया पारखी र बृद्धीजीवी मात्रै आउँदैनन् । महेन्द्रनगरका बेवारिसे पशु चौपाया पनि आहाराको खोजीमा दैनिक त्यहाँ पुग्ने गर्दछन् । १९ वटा कुकुर, ९–१० वटा गाई र ३ वटा बिरालालाई उनले दीनमा तीनपटक आहारा (बिस्कुट, केरा, दूध) खुवाउँछन् । ‘दैनिक ५०० रुपैयाँको हाराहारी छाडा पशुचौपायामा खर्च गर्ने गरेको छु,’ उनी भन्छन्, ‘राज्यले जिम्मेवारी लिएन । एक गाँसका लागि पशुहरू भौतारिएको म हेर्न सक्दिन । मैले खुवाउने सामान्य आहारले के हुन्छ र ? तर मेरो मनमा भने शान्ति मिलिरहेको छ ।’ 

‘धूम्रपान निषेधित क्षेत्र’को अवधारणा

मदनको चिया पसलमा पुग्ने नयाँ ग्राहक एकछिन त अलमलमा पर्छन् । यो चिया पसल हो या कुनै कार्यालय, उनीहरू सहजै छट्याउन सक्दैनन् । हुन पनि उनले पसललाई यसरी सजाएका छन् कि, झट्ट हेर्दै प्रमाणपत्र मात्रै देखिन्छन् । सामाजिक कार्य गरेबापत उनको प्रशंसा गर्दै मिलेका १०० भन्दा बढी प्रमाणपत्र पसलमा सजिएका छन् । उनको परिचय यतिमै सीमित छैन । उनी धूम्रपान र सुर्तीजन्य पदार्थ निषेधका अभियन्ता पनि हुन् । उनले पसलको बोर्डमा ‘धूम्रपान तथा सुर्तीजन्य पदार्थ निषेधित क्षेत्र’ प्रष्टसँग लेखेका छन् । उनी चिया पसलमा चुरोट बेच्दैनन् । साथै बाहिरबाट ल्याएकाहरूलाई पनि सेवन गर्न दिँदैनन् । बरु सम्झाइ–बुझाइ गरी खैनी–चुरोट नखाने कसम खुवाएर पठाउँछन् । ‘यहाँ आएर सुर्ती र चुनोट खानेहरू करिब ९० भन्दा बढीलाई मैले कसम खुवाएर पठाएको छु । उहाँहरू  उच्च ओहोदामा भएकाहरू नै हुनुहुन्छ । आफूले खाँदै गरेको चिज यो डब्बामा छोडेर जानुभएको छ,’ एक डब्बामा जम्मा गरेका चुरोट र सुर्ती देखाउँदै उनले भने ।

मदन नेपाल प्रहरीका पूर्वएसएसपी वसन्तराज कुँवर नेतृत्वको लागुऔषध  तथा दुर्व्यसनी रोकथाम अभियान नेपालका सुदूरपश्चिम संयोजक पनि हुन् । उनको नेतृत्वमा सुदूरपश्चिम भर विभिन्न अभियान सञ्चालन भइरहेका छन् ।

‘लागुऔषध दुर्व्यसनी  भयावह बन्दै गएको छ । समाजमा डरलाग्दो चित्र देखिइसकेको छ । निजी प्रयासबाट यसको निर्मूल सम्भव छैन । राज्य पक्ष नै जिम्मेवार ढङ्गले लाग्न आवश्यक छ,’ मदन भन्छन् ।

मदनको पसलमा सामाजिक सेवा गरेबापत मिलेका सय बढी प्रमाणपत्र भएपनि पुरस्कार राशिले सम्मान पाएको क्षण भने उनका लागि बिरलै छन् । केही समयअघि भने उनलाई भीमदत्त नगरपालिकाले ११ हजार रुपैयाँ पुरस्कार राशिले सम्मान गरेको थियो । योबाहेक अन्य पुरस्कार उनले पाएका छैनन् ।

...अनि चुरोट बेच्न छोडे

चिया पसलअघि मदनले अहिलेकै सटरमा किराना पसल चलाइरहेका थिए । विसं २०५० बाट शुरू गरेको पसलमा उनले दैनिक उपभोग्य सामग्रीसँगै चुरोट, बिँडी, सुर्ती र खैनी लगायतका चिजवस्तु बिक्री गर्थे । घरमा आमा–बुवाले पनि तमाखु सेवन गरिरहन्थे । बिस्तारै मदनकी आमालाई दमले च्याप्दै गयो । अन्ततः २०५४ मा दमकै कारण आमाले प्राण त्यागिन् । त्यसको केही समयमा बुवाको पनि ज्यान गयो । आमा–बुवा दुवै अत्यधिक तमाखु सेवनको असरका कारण मृत्यु भएको पुष्टि भयो । धूम्रपान र सुर्तीजन्य पदार्थले आमा–बुवाको प्राण गएपछि चन्दको मनमा गहिरो चोट पर्याे ।

 ‘मैले बेच्ने सामग्रीले अरूका पनि आमा–बुवाको प्राण गयो होला । कतिका छोरा–छोरी टुहुरा भए होलान् ! यस्तै कुरा सोचेर मन बेचैन् भयो । अनि मैले क्रमिक रुपमा किरानाबाट यस्ता चिज बेच्न छोडेँ,’ उनले प्रष्ट्याए ।

किराना पसलमा प्रायः चुरोट, सुर्ती किन्ने ग्राहक नै बढी आइरहन्थे । त्यसैबाट उनको रोजीरोटी चलिरहेको थियो । २०५८ बाट भने उनले किराना पसलबाट पूर्णरुपमा सुर्तीजन्य पदार्थको बिक्री–वितरण बन्द गरे । अनि  किराना पसललाई चिया पसलमा रुपान्तरण गरे । धूम्रपान र सुर्तीजन्य पदार्थ सेवनविरुद्धका अभियन्ता बने ।  मदनले अभियान शुरू गरेको १० वर्षपछि नेपाल सरकारले २०६८ मा बिक्री–वितरण र सेवन गर्न नपाउने विधेयक ल्यायो । यसलाई लिएर उनको खुसीको सीमा नै रहेन । त्यतिबेला उनले पसलमा आउने ग्राहकलाई चिया निःशुल्क गरे भने १० किलो लड्डु किनेर बाँडे पनि ।

मदन चिया पसलमा धूम्रपान, सुर्तीजन्य पदार्थ र मद्यपानजन्य चिजवस्तु बिक्री गर्दैनन् । बाहिरबाट ल्याएर खानेहरूसँग चिया खाएको पैसासमेत लिँदैनन् । यो उनले उनीहरू सुध्रिउन् भनेर प्रतिकात्मक सहयोग गरेका हुन् । उनको अभियानबाट प्रभावित भएर अहिले कञ्चनपुरका सातवटा पसलले पनि धूम्रपान तथा सुर्तीजन्य पदार्थ बिक्री–वितरण गर्न छोडेका छन् । 

विरोधको अनौठो शैली 

मदन एक सामाजिक अभियन्ता पनि हुन् । समाजसेवामा उनले अतुलनीय योगदान दिएको स्थानीयहरू बताउँछन् । उनी राज्यका कुनै उच्च ओहदामा त उनी छैनन् तर उनका क्रियाकलाप हेर्ने हो भने एक साधारण मानिसले गर्नै नसक्ने समाजसेवा उनले गरेका छन् भन्दा फरक नपर्ने उनलाई नजिकबाट चिन्नेहरू बताउँछन् । हुन पनि उनले जीवनका २५ वर्ष असहायहरूको सेवामा खर्चिएका छन् । उनकै नेतृत्वमा गठन भएको दीपज्योति क्लब हल्दुखाल अहिले पनि समाजसेवामा सक्रिय छ । त्यतिमात्र होइन, २०७० बाट उनकै अग्रसरतामा हेल्प नेपाल संस्थाले नागरिकहरूको सेवा गरिरहेको छ । त्यसको संस्थापक अध्यक्ष उनै हुन् । मदनका कार्यशैली पनि अनौठा छन् । समाजसेवामा तल्लीन उनले आफ्नो बलबुताले सक्दो सहयोग गरिरहेका छन् । अहिलेसम्म राज्यका निकाय र दातृ सङ्घसंस्थाहरूलाई गुहारेका छैनन् । ‘हामीले आफैँ सक्दो सहयोग गरिरहेका छौँ । हेल्प नेपाल स्थापनाको १० वर्ष भइसक्यो अहिलेसम्म हामीले प्रपोजल कहीँ पेश गरेका छैनौँ ।’ समाजसेवी व्यक्तिहरूले स्वइच्छाले गर्ने सहयोग रकम नै आफूले असहायलाई दिने गरेको उनको भनाइ छ ।

मदन र उनको टीमको विरोधको शैली पनि अनौठो छ । जनआन्दोलन र अन्य कसैले विरोध प्रदर्शन गर्दा बन्द, हड्ताल अनि तोडफोड हुन्छ । तर उनको टीमले विरोध जनाउँदा रचनात्मक र सकारात्मक कार्य गर्छ ।

‘हामी तोडफोडमा उत्रिँदैनौँ । आफ्ना माग पूरा गर्न अरूलाई हानी–नोक्सानी पुर्याउँदैनौँ । बरु फाइदा हुने काम गर्छौँ । निर्मला पन्तको बलात्कार र हत्यापछि सिर्जित आन्दोलनमा पनि मैले दिनभरि चिया निःशुल्क गरेर आन्दोलनलाई समर्थन गरेको थिएँ,’ उनले भने, ‘भुसिया कुकुरलाई रेबिज सुई लगाएको थिए । विरोधस्वरुप धेरैपटक हेल्प नेपालमार्फत चौतारा निर्माण, सडक ग्राभेल लगायतका काम गरेका छौँ ।’ 

हेल्प नेपालबाट मदनकै नेतृत्वमा हालसम्म असहायहरूलाई ७० लाखभन्दा बढीको सहयोग गरिएको छ । आवश्यकता हेरेर कसैको घर निर्माण, कसैको उपचार, पढाइ खर्च, खाद्यान्न लगायतका सहयोग भइरहेका छन् । 

‘हामी अनगिन्ति सहयोग गरेका छौँ । भीमदत्त नगरपालिकास्थित जानकी धामीलाई ६८ हजार रुपैयाँ सहयोग गरेका छौँ । उनी र उनकी छोरी दुवै दृष्टिविहीन हुन् । श्रीमान् भारतमा बेपत्ता थिए । १० कक्षा पास गरेकी छोरीले आर्थिक अभावका कारण पढ्न पाइरहेकी थिइनन् हाम्रो सहयोग पछि धामी परिवारलाई केही राहत भयो,’ उनले भने । 

यो त एक प्रतिनिधि उदाहरण मात्रै हो । धामीजस्ता दर्जनौँ असहायलाई मदनको नेतृत्वमा उद्धार र सहयोग गरिएको छ । 

जनआन्दोलनका घाइते

मदन आर्थिक अवस्था कमजोर भएको परिवारमा जन्म लिएर सङ्घर्ष गर्दै आइरहेका छन् । २०२५ असार ५ गते बैतडीको तल्लोसोराड, पञ्चेश्वरमा जन्मिएका मदन आमा–बुवासँगै २०२७ मा कञ्चनपुरस्थित हल्दुखाल बसाइँ सरे । दुई वर्षको उमेरमै तराई आएका उनको बाल्यकाल हल्दुखालमै बित्यो । आर्थिक अवस्था कमजोर भएका कारण उनी साँझ–बिहान अरूको घरमा काम गर्न जान्थे । हलो जोत्ने, खेत खन्ने लगायतका काम गरेबापत आएको रकमबाट उनी स्कूल पढ्थे । २०४६ मा एसएलसी दिएका उनी सामाजिक कार्यमा त्यो बेलाबाटै अग्रसर थिए । त्यो बेलाको पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्धको आन्दोलनमा पनि उनले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरे । बनवासा (भारत) बाट उनकै नेतृत्वमा ३ लाख पर्चा भन्सार छलेर नेपाल ल्याइयो । आन्दोलन सफल पार्न उनले ठूलो योगदान दिए । २०५८ मा पसलबाट घर जानेक्रममा प्रहरीले उनलाई नियन्त्रणमा लियो । प्रहरीकै कुटपिटबाट उनको दाँत भाँचियो । २०६२–६३ को जनआन्दोलनका पनि उनी घाइते हुन् । संयुक्त सुरक्षा गस्ती (नेपाल आर्मी, सशस्त्र र नेपाल प्रहरी)ले उनको पसलको ढोका फोडेर नियन्त्रणमा लिएको थियो । बलप्रयोग गर्दा उनको खुट्टामा पनि चोट लागेको थियो ।

०४६ सालदेखि परिवर्तनको लगाइँमा रहेका मदन अहिलेसम्म कुनै पार्टीमा भने आबद्ध छैनन् । परिवर्तनको लडाइँमा भने उनी थाकेका छैनन् । व्यवसायमा चिया पसल र पेसामा समाजसेवा अंगाली रहेका उनको आगामी योजना भने केही छैन ।

‘म धागो काटिएको चङ्गा हुँ । मेरो निश्चित गन्तव्य छैन । कुनै योजना पनि छैन । निकै दुःख र सङ्घर्षले हुर्किएको हुँ । अझै पनि परिश्रम गरिरहेको छु । आर्थिक अवस्था कमजोर भएकै कारण १२ कक्षाभन्दा बढी पढ्न सकिनँ । ५० हजार ऋण लिएर पसल खोलेको थिए । ३० वर्षको अवधिमा १५ लाख ऋण छ । आफ्ना लागि केही गर्न सकिनँ । अब केही गर्नु पनि छैन । दिनभरि कमाएर साँझ सुखले खान पाउँ, अरूलाई दिन पाउँ । योभन्दा बढी चाहना छैन,’ लामो सास फेर्दै उनले भने ।

मदन आर्थिक अवस्था अब्बल भएर अभियानमा लागेका होइनन् । सेवाको हुटहुटीले निरन्तर उनी समाज रूपान्तरणमा छन् । ‘म सकेर लागिरहेको छैन । अवस्था कमजोर छ । मुख्य आम्दानीको स्रोत नै यहीँ चिया पसल हो । दुई दशकदेखि थालेको अभियान मैले छोड्न पनि त मनले मान्दैन,’ उनी भन्छन् ।

व्यवसाय मात्र होइन छोराछोरीको बिहे पनि ऋण लिएरै गरेको मदनको भनाइ छ । ‘ऋणमै व्यवसाय शुरू गरेँ, ऋणमै छोरा–छोरीको बिहे गरेँ । श्रीमती छोरा–छोरीलाई मिठो खान राम्रो लाउन मन थियो होला त्यो मैले पूरा गर्न सकिनँ कि भन्ने लाग्छ,’ उनी थप्छन्, ‘यसर्थ उनीहरूबाट मप्रति गुनासो भएको पाएको छैन । खुसीको कुरा अहिले उनीहरू पनि मजस्तै सहयोगी भावनाका भइसकेका छन् । उनीहरू छरछिमेकका पशुचौपायालाई सक्दो खुवाउने अनि सहयोग गरिरहन्छन् ।’ 

जस्तै परिस्थितिमा पनि समाजसेवा र लागुऔषधविरुद्धको अभियान नछोड्ने प्रण गरेका मदन आफ्ना अरु कुनै इच्छा नभएको स्पष्ट पार्छन् । ‘मेरा धेरै इच्छा केही छैनन् । देशको राजनीति सुध्रियोस् । चाडवाडमा सबैको घरमा खुसी छाओस् । लागुऔषध दुर्व्यसन कसैका घरमा नभित्रिओस् । धनीमानी छोरा–छोरी नबिग्रिउन्,’ मुस्कुराउँदै उनी आफ्नो दैनिकीतिर लागे ।