‘एक विधवा महिलामाथि गरिने अपमान
बोलीवचन, राम्रो गरिदेउ न सम्मान ! 
पीडा भाव कति हुन्छ विधवालाई सोध
रोदन माया कति हुन्छ उसैसँग खोज !!’

पीडा शब्दमा छल्किन्छ । शब्द बनेर पोखिन्छन् भावना । भावना पोखिन नपाउँदा उकुसमुकस हुन्छ । पोखराकी गोमा पराजुलीलाई यही लाग्छ । त्यसैले उनी शब्दमा व्यक्त गर्छिन्– आफ्ना भावना । अक्षर जोडेपछि शब्द बन्छन् र फुट्छ पीडाको बाँध । पीडा खोल्नुपर्छ सोच राख्ने गोमालाई ५३ वर्षको उमेर पुग्दासम्म अक्षर फुटाउन आउँदैन्थ्यो । लेख्न कसरी पो सक्नु ! त्यही लेख्न उनी ७ वर्षअघि विद्यालय भर्ना भएकी थिइन् । 

प्रौढ भइसककी गोमा ‘ड्रेस’ लगाएर विद्यालय (स्कूल) पुगिन् । आफूभन्दा धेरै कम उमेरका बालबालिकासँग बसेर शब्द जोड्न सिकिन् । र, लेखिन् आत्मसंस्मरण ‘भीरको बाटो’ । यो परिवर्तन भोगाइले आएको थियो, विभेदले ल्याएको हो । अझ भनौं– श्रीमान् गुमाइसकेपछि सहनुपर्ने वचनले ल्याएको । ‘विधवा आइमाईको दृष्टि’ले आफ्नै परिवारले हेरेपछि गोमालाई बिझाएको हो । त्यसैले उनी लेख्छिन्–

‘रोदन गर्छे, माया खोज्छे, पीडा पोख्छे जहिल्यै 
घरैबाट अपमानित हुन्छे सुधार भएन कहिल्यै ’। 

‘भीरको बाटो’पुस्तक पढ्दा प्रष्ट हुन्छ– उनको जीवन नै संघर्षमय छ । गोमाकै शब्द सापट लिनुपर्दा उनको जीवनमा छायाँ कहिल्यै भएन । आफ्ना लागि आफैँ छहारी बनिन् उनी । उनको जीवनमा यो परिवर्तन आएको धेरै भएको छैन । 

गोमाको श्रीमान्सँग सुमधुर सम्बन्ध थिएन । यसैबीच २०६५ सालमा उनका श्रीमान् बिते । गोमाका साथमा दुई छोरा थिए । उनको सम्बन्ध छोराहरूसँग दिनप्रतिदिन बिग्रँदै थियो । त्यसैक्रममा २०७२ सालमा अदालतमा मुद्दा पर्यो । सम्पत्ति भागबण्डा भयो । आमा र छोरा आ–आफनो बाटो लागे । 
आफूले पढ्न नपाएकोमा उनको मनमा पहिल्यैदेखि पीडा थियो । यसैले छोराहरूलाई उच्च शिक्षा हासिल गराउन उनले भरपूर मेहनत गरिन् । पढ्ने आफ्नो सपना छोराहरूबाट पूरा गर्दै थिइन् । तर, सम्बन्ध बिग्रँदै जान थालेपछि उनलाई थाहा भयो आफ्ना लागि आफैँ गर्नुपर्छ । आमाको भूमिका निभाउँदा आफैँलाई बिर्सेकी गोमालाई थाहा भयो– आफ्नो भोक मेट्न अरुलाई खुवाएर अघाइँदैन । ‘यसपछि मैले सोचेँ–पढेपछि छोराहरू मात्र त शिक्षित हुने भए, म त हुन्न नि ! म पनि त शिक्षित हुनुपर्छ भनेर मेरो दिमागमा चेत खुल्यो,’ उनले भनिन् । 

अर्कोतिर गोमाको पारिवारिक समस्या झनै जटिल बन्दै गयो । २०७२ सालमा त उनी मुद्दा मामिलामा अल्झिइन् । तर केही महिनापछि पारिवारिक समस्या सल्टाइन् । यसपछि भने गोमाले आश्रममा आबद्ध भएर सेवा गर्ने योजना बुनिन् । योजनाअनुसार डेढ वर्ष हिँडिन् पनि । असहायको रेखदेख र सहयोगमा समय बिताइन् । तर पनि उनको मनमा केही नपुगेको भान भइरहन्थ्यो । माइन्टमा अरु हस्ताक्षर गर्थे । उनलाई आउँदैन्थ्यो । ‘अर्काको पछि लागेर हिँडेछु, आफूलाई सही गर्न पनि आउँदैन । अह्राएको काम गर्ने उही गोठालोमात्र कति बन्नु !’ उनले सोचिन्, ‘अब बरु पढ्न जान्छु, एक–दुई वर्ष पढ्छु ।’ अनि निर्णय गरिन् विद्यालय जाने ।

गोमा २०७३ वैशाखमा महतगौडा १७ मा रहेको जानकी माध्यमिक विद्यालयमा शिशु कक्षामा भर्ना भइन् । ५३ वर्षको उमेरमा उनी कक्षा कोठामा विद्यालयको पोशाकमै उपस्थित भइन् । ‘शिशु कक्षामा भर्ना भएँ । लेख्न र अक्षर जोड्न नै आएन । नातिनातिना उमेरका बच्चासँग पढेँ,’ उनले भनिन् । 

नआइ पनि गोमाले कक्षामा भित्तैभरि राखिएका पोस्टरका अक्षर एकसूरमा कापीमा सार्न थालिन् । त्यो लगनशीलता देखेपछि शिक्षकले एकैपटक शिशुबाट ३ कक्षामा फड्काइदिए । 

‘प्रिन्ट गरेर भित्तामा टाँसेका अक्षरहरू लेखेको–लेख्यै गरेपछि सरहरूलाई मेरो साह्रै माया लागेछ,’ उनले मुस्कुराउँदै सुनाइन्, ‘यो दिदीले कति मेहनत गरेर क–ख लेख्न जान्नुभएछ शिशुमा नबस्नु भनेर एकैपटक ३ मा राख्नु भयो ।’ 

गोमाको १४ वर्षको उमेरमा बिहे भएको थियो । त्यो पनि झुक्याएर । उनी सामान किन्न भनेर आमासँग बेगनासबाट चिप्लेढुंगा आएकी थिइन् । एकछिन् यहीँ बस् भनेर उनलाई आमाले एउटा घरको आँगनमा छोडिदिइन् । उनी अन्जान घरको आँगनमा साँझसम्म कुरेर बसिन् । तर, उनलाई छोडेर गएकी आमा फर्किनन् । उनलाई थाहा भयो– उनको बिहेको छिनोफानो भएको रहेछ । आमालाई कुरेर तगारो छेउमा बसेकी उनलाई नचिनेका मान्छेले एउटा घरको कोठामा लगे । त्यहाँ उनलाई ‘कैदी’जस्तै बनाइयो । भोलिपल्ट बिहेको कर्म गरेर त्यही घरमा भित्रिइन् उनी । 

आफ्नो पुस्तकमा गोमाले लेखेकी छिन्– अघिल्लो दिनसम्म म जुन घरमा कैदी थिएँ, भोलिपल्ट खेताली भएँ ।’ वैवाहिक सम्बन्ध सहज र प्रेमिल भएन । श्रीमान्को कुटाइ र सासु–ससुराको वचन दैनिकजसो हुन्थ्यो । उनको कथाले पितृसत्तामक समाजमा महिलाले भोग्नुपरेको हिंसा र पीडा चित्रण गर्छन् । यसबीच पनि उनलाई पढ्ने भोक कहिल्यै मरेन । 

उमेर ढल्किदै गएपछि बच्चा जसरी पढ्न विद्यालय जाँदा समाजले गोमालाई हाँस्यपात्रको रूपमा उडाए । अक्षर चिन्ने उनको रहरमा समाजको खिल्लीले असर पारेन । ‘मर्ने बेला हरियो काँक्रो, यी यस्ती बूढी मान्छे पढ्न आइछ भनेर मलाई मान्छेले कम्पाउन्डबाट हेरे । मर्ने बेलामा झोला बोकेर स्कूल गइछे पनि भने । जे–जे भने पनि मलाई त्यो कुराले छोएन । किनकि, मलाई अक्षर चिन्नु थियो,’ उनी भन्छिन् । 

घर नजिकै थियो विद्यालय । पाँच वर्षसम्म उहीँ दैनिकीमा उनी विद्यालय गइन् । बाल्यकालमा फर्केको अनूभूति हुन्थ्यो उनलाई । आफनो दैनिकी गर्थिन्, होमवर्क गर्थिन् । एक्लै बसेपछि उनलाई मानसिक तनाव कम भएको थियो । विद्यालय पुगेपछि त उनलाई ‘मेडिटेसन’ लाग्यो । कहिले स्कूटर त गाडीमा विद्यालय जान्थिन् । कहिले त हिँडेर पनि गइन् । 

‘विद्यालय जान मलाई कस्तो मज्जा आउँथ्यो, ’रोमाञ्चित हुँदै उनले पुराना स्मृति सुनाइन्, ‘मैले १० मिनेटजति ढिलो गरेँ भने केटाकेटी मलाई लिन आउँथे । उनीहरूले साथी भनेर बोलाउँदा वरिपरिका सबै हाँस्थे । मलाई देखेर लौ तपाईँको साथी आउनु भयो भन्थे। कति रमाइलो हुन्थ्यो ।’

गोमा साना साथीहरूसँगै झोला बोकेर हिँड्थिन् । उनीहरू सँगै खेल्न खोज्थिन् । तर कहाँ सक्थिन् र ! ‘शारीरिक बल लाग्ने खेल म खेल्न सक्तिन थिएँ । यसैले उनीहरूसँग गोटा खेल्थेँ । म जहाँ गएर बस्थेँ, बच्चाहरू सबै आउँथे । त्यसले पनि मलाई सकारात्मक उर्जा मिल्यो । उनीहरूको निश्चल भावनाले गर्दापनि मलाई थप प्रेरणा मिल्यो,’ उनी भन्छिन् । 

छोराहरूले किताब नलेखेपछि...
आफूले पढ्ने रहर पूरा गर्न नसकेपछि गोमाले आफ्नो सपना छोराहरूमा थुपार्न खोजिन् । उनलाई लाग्यो छोराहरू पढेपछि किताब लेख्छन् । त्यसको कहीँकतै आमाले भोगेको दुःख बिसाउँछन् । विशेषगरी उनलाई ‘हाम्री आमाको बिहे यसरी भएको’ भनेर किताब  लेख्छन् भन्ने लाग्थ्यो । तर छोराहरूबाट त्यो सम्भव भएन ।

यसपछि गोमाले स्कूल पढ्दापढ्दै आफैँ किताब लेख्ने सोच बनाइन् । उनले केही आफैँ लेखिन् । पछि आफ्नो कथामा रेकर्ड गरिन् । त्यसलाई कसैले शब्दमा परिणत गरिदिए । किताबको पाण्डुलिपी तयार भइसकेको थियो । तर, प्रकाशनको मेसो थिएन । उनलाई कसैले पत्याएनन् । उनले नबिके बाँड्ने तर जसरी भए पनि किताब निकाल्ने अठोट गरिन् । 

‘कसले पत्याउने ? किताब कसले पढ्छ र ? कथा के छ र ? कथा कसले पढ्छ ? तपाईँको किताब कसले किन्छ र ? कस्ता–कस्ता चर्चित मान्छेको किताब बिक्दैन । मलाई यस्तो भन्ने मानिस पनि भेटिए । तर म राकिइँन,’ उनले भनिन् । 

गोमा काठमाडौं पुगिन् । छापाखाना गइन् । ८० हजार रुपैयाँ खर्च गरेर ‘भीरको बाटो’ (आत्मसंस्मरण) निकालिन् । छापाखानाले पुस्तक मात्र छाप्थ्यो । बजार लैजाने जिम्मा उनकै भयो । कमलादीस्थित नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, कमलादीमा विमोचन गरिन् । एक हजार प्रतिमध्ये ३०० आफैँ बेचेकी छिन् । २०० वटा उपहार दिएकी छिन् । अब उनको साथमा ५०० प्रतिजति पुस्तक छन् । उनी अहिले पोखराको साहित्यक समारोहमा प्रायः नछुट्ने अनुहार हो । त्यही समारोहको भीडमा उनी आफ्नो पुस्तकबारे भेटेका मान्छेलाई किन्न अनुरोध गर्छिन् । कतिले किन्छन् त कतिलाई उपहार दिन्छिन् ।   

पुस्तकबाट आउने रकम थोरै छ । गोमा आएको रकममा थपेर बालबालिकालाई शैक्षिक साम्रगी वितरण गर्छिन् । उनले गोमा फाउन्डेसन खोलेकी छिन् । जसले आर्थिक रुपमा कमजोर बालबालिकालाई सकेको सहयोग गर्छ । पुस्तकप्रति रुचि भएकी गोमा अहिले महावीर पुनको पुस्तक पढ्दै छिन् । ‘महाभारत’ र ‘गीता’ उनलाई मनपर्ने किताब हुन् । ‘महाभारत’, ‘रामायण’ र ‘गीता’ पढेपछि उनलाई घरझगडा सामान्य हुन् भन्ने लाग्न थाल्यो । 

‘महाभारत पढेर मैले परिवारभित्र पनि झगडा हुँदो रहेछ, यो सामान्य कुरा रहेछ भन्ने बुझेँ । कृष्णले आदेश दिएकादियै छन् । अर्जुन नातापाता कोही नभनी युद्ध गरिरहेका छन् । त्यो पढ्दा आनन्द आउँछ,’ उनी भन्छिन् । 

गोमाको आत्मसंस्मरणले नेपाली समाजको चित्रण गर्छ । पुस्तकको नाम पनि उनैले जुराएकी हुन् । पुस्तकको आउटलेट पनि मानसपटलमा रहेका स्मृतिबाट उनै बनाएकी हुन् । जहाँ एक महिला भीरको बाटो डोको बोकेर उक्लिँदै छन् । यो उनले गृहणी भएर गरेर दुःखको चित्र हो । भीरको बाटो संघर्ष गरेर हिँडेकी गोमाले अहिले आफू हिँड्ने बाटो सहज बनाएकी छिन् । अबको बाटो कहाँ हुन्छ उनलाई थाहा छैन । तर, उनले समाजको मानसिकता चिर्दै हिँड्ने भने पक्का छ । 

‘कहिलेकाहीँ दायाँबायाँ लगाउन पर्ने रहेछ । यही गर्छु भनेर हुँदो रैनछ । जान त कतै छ तर कहाँ पुग्छु थाहा छैन । तर मेरो बाटो लगभग पूरा भइसकेको छ,’ उनी भन्छिन् । 

समाजको मानसिकता चिर्नुपर्ने विचार राख्ने गोमाले जीवनमा अनेकौँ विभेद र हिंसा खेपेकी छिन् । यी सबैलाई पार गरेर अहिले भने एक उदाहरणको रूपमा उनी उभिएकी छिन् । यस्तै महिलाको पूरै कथा जान्न भने ‘भीरको बाटो’ पढ्न उनी सुझाउँछिन् ।