बुटवलको बस्ती छेउ भएर बग्ने तिनाउ नदीमा मंगलबार भीषण बाढी आयो । 

बुटवलका स्थानीय बयोवृद्धहरूका अनुसार असारको शुरूआती दिनमै आएको यो बाढी ४० वर्षयताकै ठूलो हो । मंगलवारको बाढीले तिनाउमा २०३८ सालमा आएको ठूलो बाढीको झल्को दिएको थियो । 

०३८ सालमा बाढीले पूर्वपश्चिम राजमार्गको पक्की पुल बगायो । १०० घर बिहान उठ्दा बगरमा परिणत भएका थिए । २०० जनाभन्दा बढी मानिस बेपत्ता भए । 

१०० जनाभन्दा बढीको मृत्यु भयो । त्यतिबेला हजारौं हेक्टर धानखेत बगरमा परिणत भएको बुटवलका ८० वर्षीय वृद्ध रवीन्द्र गोपाल लाकौलले सम्झिए । त्यस्तै सोही साल पाल्पाको दोभानमा २८ घर बाढीले बगाएको थियो । 

तिनाउ तीब्र गतिमा बग्ने नदी मध्येमा पर्छ । सुकुम्बासीको नाममा तिनाउको बहाव क्षेत्र अतिक्रमण गरी १२ हजार घरटहरा बनेका छन् । तीमध्ये ५०/६० वटा घरमा मंगलवार बाढी पस्यो ।

तर संयोगवशः धनजनको ठूलो क्षति हुनबाट जोगियो । असुरक्षित क्षेत्रमा घरटहरा बन्ने क्रम नरोकिँदा पानी पर्‍यो कि बुटवलबासी तिनाउले वितण्डा मच्चाउँछ कि भनेर पिरोलिन्छन् ।

बुटवलको वरदान तिनाउ मानवीय अतिक्रमणमा परेर बेलाबेलामा अभिषाप बन्दै आएको छ । तिनाउमा बाढी आउन रूपन्देहीमा पानी पर्नु पर्दैन । पाल्पामा ठूलो पानी आए पुग्छ ।

लाकौलले वर्षायाम शुरू भएर पानी बर्सिन थालेपछि बुटवलबासी सुत्न नसक्ने बताए ।​

तिनाउको नदी उकास क्षेत्रमा मात्र होइन नदीको बहाव नै छेकेर पक्की घर ठडिएका छन् । ती घर परिवारलाई नहटाउने हो भने तिनाउले कुनै दिन ठूलो विनास निम्त्याउने वातावरण क्षेत्रका अनुसन्धानकर्ताहरूको निष्कर्ष छ । 

तिनाउ नदीका बारेमा अध्ययन गर्दै आएका अध्येता प्रा. डा. खेटराज दाहालका अनुसार २०६० को दशकयता तिनाउको बहाव १५० मिटरमा खुम्चिएको छ । 

५०० मिटरभन्दा बढी चौडा रहेको बुटवलको गोलपार्कदेखि पवित्रनगरसम्मको नदीको बहाव अहिले मानवीय अतिक्रमणले १५० देखि १०० मिटरमा साँघुरिएको छ । डा. दाहाल भन्छन्, ‘बुटवलमा पनि मेलम्चीको जस्तै अवस्था ढिलोचाडो पक्कै आउँछ । मानिसले नदीलाई यो बाटो हिँड् भनेर हिँड्दैन । आफ्नो बाटो आफ्नै फैलाउँछ ।’ 

दाहालले थपे, ‘सबै पार्टीका नेताहरूले नदी अतिक्रमण गरी बस्नेलाई भोट बैंकको रूपमा प्रयोग गरेका छन् । तिनाउलाई हेपेर बस्नेहरू एक दिन आफैँ सती जाने खतरा छ ।’ 

तिनाउमा हरेक ८/१० वर्षमा ठूलो बाढी आइरहेको हुन्छ । २०४५ मा पनि ठूलो बाढी आयो । २०५० सालमा ठूलो बाढी आएको थियो । तर, बाढीले भौतिक र मानवीय क्षेत्र हुन पाएन ।

मंगलवार बाढी पनि त्यस्तै हो । २०५९ मा पनि ठूलो बाढी आउँदा बुटवल– ११ पवित्रनगरमा नदीले धार परिवर्तन गर्दा धेरै घर ढलेर नदीमा मिसिन पुगे । २०६६ मा पनि तिनाउ उर्लियो । उक्त बाढीले सुकुम्बासी बस्तीका १०० बढी घर बगे । त्यसपछि २०७३ साउनमा तिनाउ उर्लिँदा बुटवल–११ देवीनगर नहरपुर जोड्न झोलुंगे पुल बगायो । १५ वटा घर नदीले कटान गर्‍यो । 

बुटवल उपमहानगरपालिकाको तथ्या‌ंकअनुसार बुटवलमा १६ हजार सुकुम्बासी छन् । तिनाउसँग जोडिएका बुटवलका वडा नम्बर १, २, ३, ५, ६, ९, ११, १८ र तिलोत्तमा नगरपालिकाको १ देखि ३ नम्बर वडासम्म नदीको बहाव क्षेत्रमै घर बनाइएका छन् । वातावरण क्षेत्रका जानकार युवराज कंडेलले पाल्पाका विभिन्न स्थानीय तहमा खानीको उत्खनन्ले तिनाउमा सबै ठूलो बाढीको जोखिम रहिरहने बताउँछन् । 

कंडेल भन्छन्, ‘तिनाउको जलाधार क्षेत्रमा खानीका नाममा उत्खनन् भइरहेको छ ।  त्यो माटो ढुंगा तिनाउमै मिसिने हो । त्यो भेल कतिखेर आएर बहाव क्षेत्रका बस्ती बढार्छ, ठेगान हुँदैन ।’

पहिरो गएर नदी थुन्दै–खोल्दै गर्दा विनाशकारी बाढीको रूप लिने गरेको पाइन्छ । त्यस्तो जोखिम तिनाउको उपल्लो तटीय क्षेत्र सिद्धबाबा आसपासमा हुने गर्छ । सिद्धबाबा क्षेत्रमा पाँच मिनेट पहिरो झरेर नदी थुनियो भने त्यसबाट हुने क्षति कल्पना बाहिरको हुनेछ । 

रूपन्देहीमा मात्रै तिनाउ ६० किलोमिटर भएर बग्छ । पाल्पाको माडी फाँटबाट शुरू भएको तिनाउ रुपन्देहीको दक्षिणी क्षेत्र मर्चवार हुँदै भारतको गोरखपुरमा पुगेर मिसिन्छ । 

बुटवल उपमहानगरपालिकाका प्रमुख शिवराज सुवेदीले सुकुम्बासीको नाममा  सार्वजनिक जग्गा अतिक्रमण गरेर बस्नेहरूलाई जनप्रतिनिधि आएपछि रोक लगाइएको बताए । 

‘हामी आएपछि थाहा पाएसम्म कसैलाई पनि टहरा बनाएर बस्न दिएका छैनौ । पुलमुनि घर बनाएरलाई डोजर लगाएर भत्काइएको पनि छ,’ उनले भने । 

बाढीको पूर्व सूचना दिन बुटवल उपमहानगरको समन्वय र पहलमा पाल्पाको दोभानमा पूर्व सूचना प्रणाली जडान गरिएको छ । 

तिनाउमा बाढीले खतरा तह पार गर्न थाल्यो भने साइरन बज्छ । पानीको सतह ५.२ मिटरमा पुगे शतर्कताको बिन्दु मानिन्छ । 

तिनाउका ६४ शाखा साना खोला खोल्सी छन् । ती खहरे खोला मच्चिएर आउँदा तिनाउ उर्लिने गर्छ । तिनाउले रूपन्देहीको उर्बर भूमिलाई सिञ्चित गर्छ । यही नदी समयसमयमा निकै विध्वांशात्मक बन्दै पनि आएको छ ।  

पछिल्ला दुई दशक यता तिनाउमा बढेको अनियन्त्रित उत्खनन् र मानवीय  अतिक्रमणका कारण अभिशापमा बदलिएको सिद्धबाबा मन्दिर विकास समितिका अध्यक्ष तथा २०३८ सालमा तिनाउले घरबारबिहीन बनेका दलबहादुर गुरूङ बताउँछन् ।

पूर्वपश्चिम राजमार्ग नजिकको चुरे क्षेत्र भएर आउने नदीमा प्राकृतिक दोहनको नराम्रो असर देखिन थालेको छ । तराईको प्राकृतिक रक्षाकवच चुरेमा ढुंगा, बालुवा, माटो निकालिएको छ ।

चुरे क्षेत्रमा क्रसर उद्योग बन्द नगर्ने र नदीबाट बालुवा र ढुंगा निकाल्न नरोक्ने हो भने विपत्ति अरू बढ्दै जाने कंडेलको भनाइ छ । 

तिनाउमा ठूलो बाढी असोजमा आउने गर्छ । आफू विपतमा नपरेसम्म मानिस सचेत भएको देखिँदैन । बाढी आउनलाई मानवीय क्रियाकलापले ठूलो भूमिका खेलेको हुन्छ ।

पछिल्लो समय तिनाउ नदी अनियमित रूपमा उत्खनन गर्दा पूर्वपश्चिम राजमार्गको पुल पनि जोखिममा छ ।

सिद्धबाबाको ५ किलोमिटर क्षेत्र सधैँ पहिरो झरेर सिधै तिनाउमा मिसिन्छ । त्यो बाढीको रूपमा आउने गर्छ ।