‘लाटीको छोरो’ सामाजिक ऐना कि विद्रोहको स्वर?

यो हल्लै हल्लाको शहर हो । यहाँ आउने तिनैहरु हुन्, जसले हल्ला फिँजाए ।

यो कथन काठमाडौंको मण्डला थिएटरमा प्रदर्शन भइरहेको नाटक ‘लाटीको छोरो’ को हो । कथाकार श्याम साहको कथा सङ्ग्रह ‘अब्बा’ मा सङ्ग्रहित ‘लाटीको छोरो’ अब कथाका रुपमा मात्र रहेन । नेपाली समाजका कुरीति तथा विङ्गतिलाई सुलक्षण भारतीले प्रस्तुत गरेका छन्, यही कथामा आधारित नाटक ‘लाटीको छोरो’ मार्फत ।

तराईको कुनै डोम बस्तीमा चमार जाति बस्ने गथ्र्यो । डोमहरुले पालेका संगुरले बिष्टाएको फोहोरले डोम बस्ती कुरुप बनाएको थियो । पछि डोम बस्तीलाई त्यहाँबाट अन्त कतै सारेर बजार व्यवस्थापन गर्ने निर्णय ग–यो तत्कालीन पञ्चायतले । गाउँको नाम राख्यो – सुन्दर बजार ।

यही परिवेशबाट नाटक शुरु हुन्छ । मञ्चमा सुन्दर बजार देखिँदैन तर सुन्दर बजारका ठूलाबडाको नियति भने टलक्कै टल्किन्छ मञ्चमा । सुन्दर बजार बस्तीको चौतारो (जमघट गर्ने ठाउँ) मा बसेर गाउँका समस्याको उत्खनन् भइरहन्छ बेलाबेला । यहीं हुन्छ न्याय दिलाउने बहस । पञ्चायत पनि यहीं बस्छ ।

पतिको मृत्युपछि त्यही चौतारो छेउको सुनसान घरमा बस्दै आएकी पवित्रालाई समाजले बोक्सी भएको र आफ्नै श्रीमानलाई डसेको हल्ला फैलाइदिन्छ तर तिनै हल्ला फैलाउनेहरु नै बोक्सी भनिएकी पवित्राको बलात्कार गर्न राति उनी बस्ने झुपडीसम्म आइपुग्छन् बेलाबेला ।

एकातिर सुन्दर बजारमा सुर्जा डोम छ, जो आफूले पाउनुपर्ने जग्गा पनि नपाएको भन्दै ठूलो स्वरमा कुर्लिरहन्छ । अर्कोतिर गाउँमा लाटी छे, जो फोहोरी भएर पनि धेरैको ध्यान खिच्न सक्छे । गाउँमै बस्छन्, नेता विषनाथ, पवित्रा, सरुवा भएर आएको असई प्रेमबहादुर थापा, हवल्दार बच्चु यादव, पण्डित चन्द्रकान्त झा र अन्य ।
यिनै पात्रको माध्यमबाट स–साना दृश्यले कथानक डो–याउँदै ठूलो समस्यालाई उठान गरेको छ नाटक ‘लाटीको छोरो’ ले ।

नाटकमा देखिएकी अर्की महिला पात्र लाटी (केनिपा सिंह) को माध्यमबाट समाजमा वुद्धिजिवी भनिएकाहरुले नै कसरी लाटी बोल्न नसक्नुको फाइदा उठाउँछन् भन्ने कुरालाई निर्देशक सुलक्षण भारतीले कलात्मक रुपमा प्रस्तुत गरेका छन् । यिनै दुई पात्र पवित्रा र लाटीको वरिपरि घुमेको नाटक त्यतिबेला चरोमोत्कर्षमा पुग्छ, जब बेबारिसे लाटीको पेटमा भएको बच्चा हुर्कदैं जान्छ । त्यसपछि देखिएको द्वन्द्व नै नाटकको मुल शक्ति हो ।

सामाजिक यथार्थवादी नाटक ‘लाटीको छोरो’ ठूला भनाउँदा व्यक्तिले कसरी शक्तिलाई आफू अनुकुल प्रयोग गरिरहेका छन् भन्ने कुरालाई पञ्चायतका माध्यमबाट देखाएपनि नाटक अहिलेको ‘गणतान्त्रिक समाज’ को पनि ऐना हो ।

चार दशकपछि नेपाली नाटकमा अभिनय गरेका कलाकार टीका पहारी नेता विषनाथको भूमिकामा देखिएका छन् । सुन्दर बजारका व्यापारी, डोम, चिया व्यापारी, नाइ पसले, गरीब, शिक्षक, व्यापारी, लाटो समाज, निमुखा वर्ग लगायतका सबै पात्रको नेतृत्त्व नाटकमा छ । र ती सबै पात्रको अभिनयले दर्शक लोभिन्छन् पनि । नाटकलाई ध्वनि तथा लाइटले अझ उँचो बनाइदिएको छ । बेलाबेलामा नाटक वाचन (न्यारेसन) ले सुन्दर बजारको असुन्दरतालाई खोतलखातल गरेको छ ।

बेलाबेलामा दोहोरिन्छ, ‘यो हल्लै हल्लाको शहर हो । यहाँ आउने तिनैहरु हुन्, जसले हल्ला फिँजाए ।’
सुँगुरले बिष्टाउने डोम बस्तीलाई गाउँका ‘बुज्रुक’ ले असुन्दर बस्ती बनाउँछन् या सुन्दर बजारको समाज नै असुन्दर बन्छ भन्ने बुझ्न नाटक हेर्नुहोला । तराईको कुनै गाउँको बस्ती भनिए पनि नाटकले पूरै नेपालको समस्यालाई चित्रित गरेको छ ।

सबै थाहा भएर पनि थाहा नभएको नाटक गर्नुपर्ने स्थिति पनि नाटकमा लाटो पात्रको माध्यमबाट प्रस्तुत गरिएको छ । नाटक हेरिसक्दा सुन्दर बजार सुन्दर होला या नहोला तर यो रीति सधै दोहोरिनेछ भन्नेमा दर्शक विश्वस्त भइसकेका हुन्छन् । नाटकले भन्छ, ‘हल्ला उनीहरुले फैलाउँछन्, जो स्वार्थी छन् र स्वार्थकै लागि समाज रुपान्तरणको नारा लगाउँछन् ।’

---

---