‘महामन्त्रीको ढोका बन्द छ, छिर्नै मिल्दैन,’ कांग्रेस केन्द्रीय कार्यालयका कर्मचारीले यस्तो भनिरहँदा आश्चर्य मान्दै अन्य नेताहरूले सोधे किन ? जवाफमा ती कर्मचारीले भने, ‘छिर्नै हुन्न, भित्र धुलैधुलो छ ।’

कर्मचारीले धुलो सफा गरेपछि तत्कालीन महामन्त्री प्रकाशमान सिंह कार्यालयभित्र छिरे । त्यतिबेला एकपटक सफा गर्दा पनि तत्कालीन महामन्त्री श्रेष्ठको हातभरि धुलैधुलो लागेको राजनीतिक विश्लेषक पुरुषोत्तम दाहाल सम्झन्छन् ।

यो वर्षौं अगाडिको कुरा हो । देशकै ठूलो र पुरानो पार्टी कांग्रेसको केन्द्रीय कार्यालयको हालत अहिले पनि उस्तै छ । प्रभावशाली नेता कति कार्यालय जान्छन् भन्ने बुझ्न यो घटना काफी हुन्छ । 

करोडौं खर्चिएर ललितपुरको सानेपामा सुविधासम्पन्न केन्द्रीय कार्यालय बनाइएको छ । नेताहरू कार्यकर्ता भेटका लागि आफ्ना निजी निवास र मन्त्री क्वार्टरमै बस्छन् । सभापतिसहितका पदाधिकारी र जिम्मेवार महामन्त्री नै नियमित कार्यालय जाँदैनन् । 

पार्टीको केन्द्रीय समिति बैठक बस्दा केन्द्रीय कार्यालयमा नेता कार्यकर्ताको भीडले उत्सव जस्तै हुन्छ । तर, केन्द्रीय समिति बैठक नबसेकै एक वर्ष पुग्न लागिसक्यो । बैठक नबस्दा नेतालाई कार्यालय नजान उपयुक्त बहाना मिलेको छ । कहिलेकाहीँ कामविशेषले केन्द्रीय कार्यालय पुग्ने बाध्यताबाहेक नेताले घरलाई नै भेटघाटको केन्द्र बनाएका छन् । 

‘पहिले–पहिले पार्टी सरकारमा भए पनि, नभए पनि नेताहरू कहिलेकाहीँ कार्यालय आउनुहुन्थ्यो । अहिले बैठक बस्दा मात्र आउनुहुन्छ । तर, पछिल्लो १० महिनायता त्यो बैठक पनि नबसेपछि केन्द्रीय कार्यालय सुनसान छ,’ केन्द्रीय कार्यालयका एक सचिव भन्छन्, ‘नेताहरू नियमित कार्यालय नआउँदा हामी कर्मचारी फुर्सदिलो बनेका छौं ।’

६ रोपनी क्षेत्रफलमा ४२ कोठा भएको तीन तले भव्य भवन छ, जहाँ सभापतिसहित उपसभापति र महामन्त्रीद्वय, नेता डा. शेखर कोइराला, पूर्व पदाधिकारी, प्रवक्ता, अनुशासन समितिका संयोजकलाई एसीसहितका सुविधासम्पन्न कार्यकक्ष छन् । २६ जना कर्मचारी रहेको कार्यालयमा पुस्तकालय, इन्टरनेट, चमेना गृहसहितका सुविधा छन् ।

केन्द्रीय समितिको बैठक गर्ने ठूलो हलबाहेकका दुईवटा सभा हल पनि छन् । यी हलमा पार्टी र नेता विशेषले गर्ने कार्यक्रम पनि गर्न सकिन्छ । तर नेताहरूको रोजाइमा यी हल कहिल्यै पर्दैनन् । महंगो मूल्य तिरेर होटल र पार्टी प्यालेसमा कार्यक्रम हुँदै आएका छन् । नेताहरूले पत्रकार सम्मेलन गर्नुपर्‍यो भने पनि रोजाइमा पार्टी कार्यालय पर्दैन । 

हामीले नेताहरूका निम्ति असुविधा नहोस् भनेर केन्द्रीय कार्यालयमा एसीसहितको कार्यकक्ष तयार गरेका छौं । तर अत्यावश्यकबाहेक नेताहरू कमै मात्र कार्यालय आउनुहुन्छ,’ सचिव प्रेम केसीले भने, ‘कोही मन्त्री र सांसद भएकाले फुर्सद नभएर पनि नआउनुभएको हो कि के हो, जे होस्, नेताहरूको उपस्थिति ज्यादै न्यून छ ।’

केन्द्रीय कार्यालयका सचिव प्रकाश शर्माका अनुसार पार्टी पदाधिकारी मात्रै हुँदा उपसभातिद्वय पूर्णबहादुर खड्का र धनराज गुरुङ प्रायः केन्द्रीय कार्यालय पुग्थे । तर मन्त्री भएपछि उनीहरू पनि व्यस्तताले कार्यालय जाँदैनन् ।

सरकारको कामले फुर्सदिलो हुँदा नेताहरू जिल्ला भ्रमणमा व्यस्त हुन्छन् । पदाधिकारीबाहेकका सिनियर केन्द्रीय नेता पनि पार्टी कार्यालय जाँदैनन् । पदाधिकारी मात्रै होइन केन्द्रीय सदस्यको घरमै बिहानदेखि विभिन्न काम लिएर आउने नेता कार्यकर्ताको भीड लाग्छ । 

सभापति नै जाँदैनन् कार्यालय

सभापति शेरबहादुर देउवा नै कार्यालय पुग्दैनन् । बरु धुम्बाराहीको निजी निवासमा आउने जतिसँग भेट्ने र फोटो खिचाउनेमा समय खर्चिन्छन् । कहिलेकाहीँ बस्ने केन्द्रीय समितिको बैठक र केही बाध्यात्मक कार्यक्रममा बाहेक देउवा पार्टी कार्यालय पुग्दैनन् ।

कांग्रेसको अघिल्लो केन्द्रीय समिति बैठक गत वर्षको साउन ४ मा बसेको थियो । त्यसपछि एकपटक कार्यसम्पादन समितिको बैठकमा पुगेबाहेक सभापति देउवा केन्द्रीय कार्यालय पुगेका छैनन् । 

युवा नेताले पनि गरे बेवास्ता 

डेढ वर्ष अगाडि भएको १४ औं महाधिवेशनबाट कांग्रेस महामन्त्रीमा गगन थापा र विश्वप्रकाश शर्मा विजयी भएका छन् । यी कार्यकर्ताले अति भरोसा र विश्वास गरेका नेता हुन् ।

विधानले केन्द्रीय कार्यालयदेखि देशभरका कार्यालयलाई व्यवस्थित गर्ने जिम्मेवारी महामन्त्रीद्वयलाई दिएको छ । तर सांसदसमेत रहेका महामन्त्रीद्वय कहिलेकाहीँ मात्रै केन्द्रीय कार्यालय पुग्ने गरेको एक कर्मचारी बताउँछन् ।  

‘पदाधिकारी मात्रै हुँदा महामन्त्रीद्वय कार्यालय आउनुहुन्थ्यो, अहिले सांसद भएपछि उहाँहरूको आउने क्रम पनि पातलिएको छ,’ ती कर्मचारी भन्छन्, ‘केन्द्र र देशभरका कार्यालय चलाउनुपर्ने महामन्त्रीहरू कार्यालय आउने क्रम साह्रै पातलो छ ।’

यद्यपि आलोचना बढ्न थालेपछि महामन्त्रीद्वयले विधानले दिएको अधिकारलाई प्रयोग गर्दै सक्रिय हुने तयारी गरेको बताइन्छ ।  

‘जिम्मेवार नेता पदाधिकारी हुँदा पनि पार्टीले व्यवस्थित काम देखाउन सकेन भन्दै आलोचना बढेको छ । यसले महामन्त्रीद्वयलाई पनि दबाब बढाएको पाएका छौं,’ एक कर्मचारी भन्छन्, ‘यसैले योजना बनाएरै विधानले दिएका कार्यभार पूरा गर्नेगरी महामन्त्रीहरू अघि बढ्नुभएको छ ।’ 

केन्द्रीय कार्यालयमा भेटिएका अनुशासन समितिका संयोजक आनन्दप्रसाद ढुंगाना पार्टी बलियो बन्न पनि नेता नियमित कार्यालय आउन आवश्यक रहेको बताउँछन् । 

‘जब नेता केन्द्रीय कार्यालय आएर भेटघाट गर्नुहुन्छ, त्यसले नेता कार्यकर्ताबीचको दूरी छोट्याउँछ । पार्टी हितमा थप योगदान पनि दिन्छ,’ ढुंगाना भन्छन्, ‘तर नेताहरूले घरलाई नै भेटघाटको केन्द्र बनाउँदा नेताको परिक्रमा देखिन्छ, पराक्रम देखिँदैन । त्यसले चाकरी चाप्लुसीलाई नै बढाउँछ ।’

कसरी तोडियो परम्परा ?

जनमतसंग्रहपछि ३६ सालमा कांग्रेसले पार्टी कार्यालय शुरूआत गर्दा पार्टीमा जीवन्त रहेको दाहाल बताउँछन् ।

‘पार्टी अफिस खाली छ, तर नेताको घरमा दिनहुँ मेलामा लाग्छ । एकथरी सभापतिलाई भेट्न जान्छन् । फेरि क्रमशः शेखर, शशांक, सिटौला, प्रकाशमान, विमलेन्द्र र गगन थापासम्म पुग्छन्,’ राजनीतिक विश्लेषक पुरुषोत्तम दाहाल भन्छन्, ‘भीड घुमिरहन्छ । फरक–फरक नेताकोमा धाएर सबैको मुख सुँघ्दै कसले च्याप्छ, उसैसँग रहन्छ । अनि गुटबन्दीको विकास हुन्छ । कांग्रेसमा २०४७ सालयता भएको नै यही हो । यसले गणेश प्रवृत्ति बढायो । पार्टीमा विकृत बढ्यो ।’ 

गिरिजाप्रसाद कोइराला र कृष्णप्रसाद भट्टाराई प्रधानमन्त्री हुँदासमेत समय निकालेर केन्द्रीय कार्यालय जान्थे । तर अहिले नेतालाई घरमै बिहान ८ बजेदेखि नेता कार्यकर्ताले घेरा हाल्छन् । २०३६ सालको जनमतसंग्रहपछि कांग्रेसले केन्द्रीय कार्यालय खोलेको थियो ।

२०४७ सालसम्म पार्टी कार्यालय बहस गर्ने थलो भए पनि अहिले प्रक्रिया पुर्‍याउने थलोका रूपमा मात्र सीमित भएको छ । अन्तिम निर्णय गर्नुपर्ने औपचारिकता दिनमात्रै केन्द्रीय कार्यालयमा बैठक बस्छ । अरू भेटघाटका केन्द्र नेताकै घर बनिरहेका छन् ।’

‘बीपी काठमाडौं भएको बेला गणेशमान, किसुनजीलाई लिएर हप्ताको केही दिन कार्यालय आउनुहुन्थ्यो । उहाँहरू तीनजना बसेर परिस्थिति आकलन र मूल्यांकन गर्ने, कसरी विचार प्रवाह गर्ने भन्ने धारणा बनाउनुहुन्थ्यो अनि बल्ल अरू नेतासँग पार्टी कार्यालयमा सामूहिक छलफल गर्नुहुन्थ्यो,’ दाहाल भन्छन्, ‘यसले असन्तुष्टि त्यहीँ राख्ने र समाधान गर्ने ठाउँ हुन्थ्यो । गुटबन्दी गरेर पार्टीलाई बिथोल्ने अवस्था हुन्थेन ।’ 

२०४७ सालसम्म यो परम्परा रहे पनि त्यसपछि ‘पावर पोलिटिक्स’ हुन थालेका उनी बताउँछन् ।

‘बीपीको निधनपछि गणेशमान, किसुनजी, गिरिजाले पहिले जसरी नै छलफल गर्नुहुन्थ्यो । त्यसमा बेनीबहादुर कार्की, बासु रिसालसहितका नेतासँग छलफल गरेर विवाद आए कसरी मिलाउने भन्ने टुंगोमा पुग्नुहुन्थ्यो,’ दाहाल भन्छन्, ‘०४८ सालमा चुनाव भएपछि पावर पोलिटिक्स शुरू भयो । पार्टी कार्यालय गौण बने भने नेताका घर भेटघाटका केन्द्र बने । त्यसले स्थायी गुटबन्दी गराएर कांग्रेसको स्थिति आजसम्म यसरी नै आइरहेको छ ।’

केन्द्रीय कार्यालयको सञ्चालक बन्नुपर्ने युवा महामन्त्रीहरू पनि यसमा चुकिरहेको उनको विश्लेषण छ । ‘महामन्त्री कार्यालयको मूल सञ्चालक हो । महामन्त्रीहरूको क्षमताले कार्यालय कसरी चलेको छ भन्ने देखाउँछ,’ दाहाल भन्छन्, ‘विद्रोह गर्छौं भन्दै त हिँड्नुभएको छ, तर पार्टी कार्यालय बलियो बनाउन उनीहरूको भूमिका देखिएको छैन ।’

केन्द्रदेखि टोलसम्मको संरचना सञ्चालन र माथिदेखि तलसम्म सूचना प्रवाह गर्ने काम महामन्त्रीको भए पनि परम्परागत शैलीमै पार्टी कार्यालय चलेको उनी बताउँछन् । सूचना राख्ने संयन्त्र चुस्त र प्रभावकारी नभएको उनको विश्लेषण छ ।

पार्टीले राख्नुपर्ने पर्याप्त रेकर्ड समेत राख्न सकेको छैन । कांग्रेसको वेबसाइट छ, तर त्यो व्यवस्थित र अपडेटेड छैन । प्रभावशाली नेतालाई कार्यकक्षसहितका सुविधा भए पनि केन्द्रीय सदस्य, सांसद र आगन्तुकका लागि कार्यालयमा बस्ने ठाउँको समेत व्यवस्था छैन । केन्द्रीय सदस्य र सांसदहरू कुन नेताको कार्यकक्ष खाली छ भन्दै खोज्दै बस्नुपर्ने बाध्यता छ ।

अघिल्लोपटक केन्द्रीय नीति अनुसन्धान तथा प्रशिक्षण प्रतिष्ठानका कार्यकारी निर्देशक रहेका दाहाल कार्यालयमा निरन्तर खट्ने र तलबमात्रै खाने दुईथरी कर्मचारी रहेको बताउँछन् । 

‘केन्द्रीय कार्यालयमा एकथरी कर्मचारी २४ घण्टा घोटिइरहेका छन् । अकल्पनीय मेहनत गर्छन्,’ दाहाल भन्छन्, ‘अर्काथरी हावाको भरमा तलब खाने पनि छन् । तर, यस्तो भद्रगोल पाटोलाई कहिल्यै मिलाउन सकेको देखिएन ।’

सभापति, उपसभापति र महामन्त्रीरू कम्तीमा हप्ताको एक दिन केन्द्रीय कार्यालय पुगेर भेटघाट गर्न थालेमात्रै पनि पार्टीमा नयाँपन र उत्साह देखिने दाहालको विश्वास छ ।

के भन्छन् प्रचार विभाग प्रमुख ? 

पार्टी प्रवक्ता डा. प्रकाशशरण महत अर्थमन्त्री बनेपछि कांग्रेसले मीन विश्वकर्मालाई प्रचार विभाग प्रमुख बनाएको छ । जेठ १२ विभाग प्रमुख बनेका विश्वकर्मा त्यसयता दिनको एकपल्ट केन्द्रीय कार्यालय पुगिरहेका छन् । प्रमुख विश्वकर्मा मन्त्री क्वार्टर र नेताको घर भेटघाटको थलो हुने रोगलाई अन्त्य गर्नुपर्ने बताउँछन् । 

‘कांग्रेस सरकारमा नहुँदा केन्द्रीय कार्यालय केही चलायमान जस्तो देखिन्छ । तर, पार्टी सरकारमा गएपछि मन्त्री क्वार्टर भेटघाटका केन्द्र बन्ने गरेका छन् । देशभरका कार्यकर्ता नेताको घर खोज्दै गल्ली-गल्ली हिँड्नुभन्दा केन्द्रीय कार्यालयलाई भेटघाटको थलो बनाउनु उपयुक्त हुन्छ,’ विश्वकर्मा भन्छन्, ‘हामी यो पुरानो अभ्यासलाई बदल्नेगरी अघि बढ्ने तयारीमा छौं । पार्टीले अब विभाग गठन गर्ने, भ्रातृ संस्थालाई पूर्णता दिएपछि पार्टीलाई सक्रिय बनाउनुपर्ने हुन्छ । यस्तो हुँदा सबै गतिविधि गर्न बाध्य भएर नेता कार्यालय आउनुहुन्छ । यहीँबाट काम गर्नुहुन्छ ।’